8 mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni arafasida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev mamlakatimizning bir guruh faol va ilg‘or xotin-qizlarini Vatanimizning yuksak orden va medallari bilan taqdirladi.

Davlatimiz rahbarining “8 mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bilan mukofotlash to‘g‘risida”gi farmoniga ko‘ra O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix instituti direktorining o‘rinbosari, taniqli tarixchi olima Dilnoza Jamolova “Do‘stlik” ordeniga sazovor bo‘ldi. 

O‘zA muxbiri atoqli olimaga bir necha savollar bilan murojaat qildi.   

– Tarixdek murakkab fan, katta bilim va mantiqiy tafakkur, sabr talab etadigan sohani tanlashingizga nima sabab bo‘lgan?

– Tarix faniga qiziqishimda maktabdagi tarix fani o‘qituvchim Baxtiyor Ergashevning alohida o‘rni bor. Mavzularni sodda tilda, aniq va mazmunli qilib tushuntirib berardilar. Ammo yuqori sinfga o‘tganimda iqtisodchi bo‘lishni maqsad qildim-da, darsdan so‘ng Kogon shahridagi “Nurli kelajak” xususiy tayyorlov maktabiga matematika, ona tili va ingliz tili kurslariga qatnay boshladim. Bu maktabda ustozim Baxtiyor Ergashev ham dars berar edilar. Kechagidek esimda, meni matematika darsidan olib chiqib, “Dilnoza, sen tarixchi bo‘lishing kerak”, dedilar.

Ustozimni ranjitmay deb, tarix fanidan qo‘shimcha darslarni o‘rganib, 2000 yil O‘zbekiston Milliy universitetiga o‘qishga kirish uchun hujjatlarimni topshirdim. 9-o‘rin bilan to‘lov kontrakt asosida o‘qishga qabul qilindim. Ammo yana bir yil tayyorlanib, davlat granti asosida o‘qishga kirishni niyat qildim-da, hujjatlarni olib, Buxoroga qaytdim. Ota-onam “o‘qitamiz”, desalar ham unamadim. 2001 yil Buxoro davlat universitetiga 2-o‘rin bilan davlat granti asosida o‘qishga qabul qilindim. 2001 – 2005 yillari bakalavriat, 2005 – 2007 yillari magistraturada tahsil olib, o‘qishni tamomladim. Magistraturaga o‘qishga kirganimda, rahmatli ustozim, tarix fanlari doktori, professor Farhod Qosimov “Dilnoza, magistraturaga kirish bu – ilmiy-tadqiqot qilish demakdir, o‘qishni tugatgach, nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalarini yozish kerak. Men sizga bo‘lajak fan doktori bo‘lib, ilmlar cho‘qqisini egallang, deyman”, degan edilar. Ustozlar uzoqni ko‘ra olar ekanlar, 2005 yil aytilgan bu so‘zlar ijobat bo‘ldi. Men tadqiqotlarim natijasida 2019 yil tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori, 2023 yili tarix fanlari doktori ilmiy darajasini oldim.

– Ilmiy tadqiqotlaringiz, ularning ahamiyati haqida gapirib bersangiz.

–Ilmiy tadqiqotimning asosiy mavzusi Turkistondagi jadidchilik milliy harakati tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan. Harakatning vujudga kelishi, jadidlarning siyosiy, ijtimoiy, ma’rifiy, madaniy va ilmiy faoliyati, xorijiy aloqalari, jadidchilikda xotin-qizlarning tutgan o‘rni bo‘yicha tadqiqotlar ilmiy ishimning asosiy yo‘nalishlari hisoblanadi. Ushbu o‘ta muhim tarixiy bosqichni bir yoqlama, noxolis va yuzaki yoritishga qaratilgan yondashuvlarga qarshi o‘laroq jadidchilik ilmiy yo‘nalishiga yangicha va haqqoniy qarashlarni olib kirdim.

Jadidchilik milliy harakati tarixini bir butun va o‘ziga xosliklari bilan asoslab berishga harakat qildim. Davlatimiz rahbarining tashabbuslari bilan jadidchilik harakati tarixini o‘rganish bugun davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. Chunki jadid bobolarimiz Uchinchi Renessans bunyodkorlari bo‘lgan edilar. Turkiy xalqlar birligiga erishish, milliy davlatchilikni qayta tiklash yo‘lida jonbozlik ko‘rsatgan edilar. Ammo bosqinchi hukumat ularni ruhan va jismonan yo‘q qilishga kirishdi va “buning uddasidan chiqdi”.

Ilmiy tadqiqotlarim yuzasidan “Buxoro amirligida jadidlar va qadimchilar faoliyati (XIX asr oxiri – XX asr boshlari)” (2021), “Turkiston va Sharq mamlakatlari taraqqiyparvarlarining o‘zaro aloqalari (XIX asr oxiri – XX asrning birinchi yarmi)” (2023) asarlarini yozdim. “Jadidlar so‘zi – millatning ko‘zi” hamda “Turkiston muxtoriyati milliy matbuotda” kitoblarini nashrga tayyorladim.

– Keyingi yillarda jadidchilik harakati bo‘yicha faol izlanishlar bugungi shiddatli, o‘zgarishlar o‘ta tezkorlik bilan kechayotgan zamon odamlari uchun qanday ahamiyatga ega?

– Jadidlar bugun oramizda yurgandek go‘yo. Ularning maqolalari va risolalarini o‘qir ekansiz, 100 yil oldin emas, bugun yozilgandek taassurot uyg‘otadi. Turkiston jamiyatining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy turmushini tahlil qilgan jadidlar muammolarni ko‘ra oldi va ulardan chiqish yo‘llarini izladi. Ular milliy ozodlik kurashining g‘oyaviy asoschilari bo‘ldilar. Ozodlik, hurriyat, erkinlikning inson uchun naqadar muhim ekanini ilmiy asosladilar. Bugungi tahlikali dunyoda jadid bobolarimizning har bir o‘giti bizga asqotadi. Ularning ilmiy va ma’naviy merosini qayta-qayta nashr qilish, xalqimizga yetkazish kerak.

– Jadidchilik harakatida ma’rifatparvar xotin-qizlarning o‘rni qandayligi haqida bilmoqchi edik.

–  Buyuk Turon davlatchiligi g‘oyasi uchun kurashgan jadid bobolarimiz Amir Temur davridagi kabi o‘zbek davlatini tiklash orzusida bo‘lganlar. Sohibqiron va temuriylar davri tarixini mukammal o‘rganganlar. O‘sha davrda ayollarga bo‘lgan e’tibor hamda ularning tarix oldidagi xizmatlarini o‘qib, o‘zlari ham xotin-qizlarning jamiyatda nufuzini ko‘tarish, ularning ta’lim olishi, jamiyatda ayollarga nisbatan qarash va munosabatlarni o‘zgartirish masalasida ham ilg‘or fikrlarni aytib, bu qarashlarning amalga oshishiga sababchi bo‘lganlar.

Jadidchilik milliy harakatining yirik namoyandalari Mahmudxo‘ja Behbudiy, Hoji Muin, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy, Tavallo, Cho‘lpon, Ubaydulla Xo‘ja, Hamza, So‘fizoda, Zuhriddin Fathiddinzoda, Rauf Muzaffarzoda va boshqalar vaqtli matbuot sahifalarida o‘zbek xotin-qizlari ma’naviy, ijtimoiy, siyosiy hayotini, kundalik turmushini, ularning ilm-fanga, hunarga bo‘lgan munosabatlarini yoritib beruvchi turkum maqolalar va asarlar yozganlar.

Jadidlar o‘z mablag‘lari hisobidan tashkil etgan yangicha maktablarda qizlarni ham o‘qita boshlaganlar. Ulardan biri Abdulqodir Shakuriy maktabi bo‘lib, qizlar uchun ham sinflar tashkil etilgan. Bunday maktablar Turkistonning boshqa shaharlarida ham ochila boshlagan. Toshkentdagi Eshonxo‘ja Xonxo‘jayev, Sobirjon Rahimovning maktablarida o‘g‘il bolalar qatori qizlar ham o‘qiganlar. Qo‘qon shahrining G‘alchasoy mahallasida Muhammadjon Xoliqiy 1913 yilda qizlar maktabini tashkil qilgan. Abdulla Avloniy maktabida ham qizlar o‘g‘il bolalar bilan yonma-yon o‘tirib, tahsil olganlar.

Turkiston jadidlari ayollarning bilim olishlari va jamiyatning teng huquqli a’zosi sifatida o‘zlariga munosib ish bilan shug‘ullanishlari uchun imkoniyatlar yaratishni o‘z oilalaridan boshlaydilar. Jumladan, samarqandlik maktabchi Abduqodir Shakuriy qizlar uchun tashkil etgan  yangicha maktabda xotini Roziyaxonim muallimlik qilgan bo‘lsa, Abdurauf Fitrat xonadonidagi adabiy va ma’rifiy muhit singlisi Mahbuba Abdurahim qizining shoira bo‘lib yetishishini ta’minlagan. Qo‘qonlik jadid Muhammadjon Xoliqiyning singlisi Soliyaxon Abduxoliq qizi esa akasining maktabida muallimalik qilgan.

Jadidlarning xotin-qizlarni ilmli qilish uchun olib borgan harakatlari tez orada o‘z natijasini ko‘rsata boshlaydi. Qo‘qon, Toshkent, Samarqanddagi islohotparvar ayollar jamiyatdagi muammolarni ochiq aytib, o‘z huquq va manfaatlarini yoqlab chiqqanlar, taraqqiyparvarlik harakatini qo‘llab-quvvatlaganlar, qizlar uchun yangi usul maktablarini tashkil qilish ishlarida faol ishtirok etganlar. Dastlab “Tarjimon”ning ilovasi “Ilm nisvon” gazetasida ayollarning ilm olishlarini qo‘llab-quvvatlash, ularning jamiyatda o‘z o‘rnini topishlari uchun imkoniyatlar berish haqida fikr mulohazalarini bayon qilgan bo‘lsalar, keyinchalik milliy matbuot sahifalarida o‘z orzu-maqsadlarini ifoda etganlar. Millatimiz oydinlari bo‘lmish Tojiyaxonim, Nojiyaxonim, Roziyaxonim, Nozimaxonim, Laylixonim, Podshoxonim, Ra’noxonim kabi jadid ayollar yangi usul maktablarida qizlarga ta’lim berish bilan birga, ayollarni jamiyatning faol a’zosiga aylantirish uchun keng targ‘ibot olib borganlar.

Taraqqiyparvarlar iqtidorli qizlarni xorijda o‘qitish uchun ham bosh qotira boshlaganlar hamda buning uddasidan chiqqanlar. 20-yuz yillikning 20-yillarida Xayriniso Majidova, Maryam Sultonmurodova, Matluba Muhammedova va boshqalar Germaniya hamda Rossiya ta’lim muassasalarida o‘qish imkoniyatiga ega bo‘lganlar.

Turkiston mintaqasida sovet hukumati mustahkamlanib olgach, xotin-qizlar ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, ularni “zamonaviylashti-rish”, jamiyatda erkaklar bilan teng faoliyat yuritishini ta’minlash (keyinchalik ular mehnatidan keng foydalanish) masalasiga jiddiy e’tibor qaratdi. Ushbu jarayonni tezlashtirish uchun O‘rta Osiyo partiya qo‘mitasi 1926 yil sentyabrda ayollarni majburiy ravishda “ozodlikka chiqarish”, ya’ni paranjidan xalos etishga qaror qilgan. 1927 yil bahorida “Hujum” harakati amalga oshirilib, Turkiston xotin-qizlari paranjini tashlaganlar.

O‘zining ayyorona siyosati orqali millatning eng faol ayollarini aniqlab olgan mustamlakachi hukumat 1930 yillardan boshlab, ularni jismonan yo‘q qilishga kirishgan. Bu holat 1937 – 1938 yillarda avj olgan. Xorijda tahsil olib kelgan Xayriniso Majidova, Matluba Muhammedova, Maryam Sultonmurodova kabi ayollar aksilinqilobchi va millatchi sifatida, chet el josuslari sifatida qamoqqa olingan. Ularning ko‘pchiligi otib o‘ldirilgan, Rossiyaning uzoq hududlariga surgun qilingan. Shuningdek, yuzlab ayollar “xalq dushmani”ning onasi, qizi, turmush o‘rtog‘i, singlisi bo‘lgani uchun azob-uqubatlarga giriftor qilingan. Ularning ko‘plari siyosiy hayotdan bexabar, bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanib yurgan ayollar bo‘lib, ayrimlarigina turmush o‘rtoqlariga maslakdosh va yordamchi edilar. 1937 yildan boshlab, qamoqqa olingan ayollar 1939 yilning birinchi yarmiga qadar qamoqda saqlangan. Turmush o‘rtoqlarining “aksilinqilobiy millatchilik faoliyati”ni NKVDdan yashirib kelganlikda, ularning “xalq dushmani” sifatidagi faoliyatiga sherik bo‘lganlikda ayblanganlar. Qattol hukumatning ayollarga ham beshafqat munosabatini anglab yetgan jadidlarning katta qismi xotinlaridan “qonuniy ajrashgan”i ham ularni qatag‘on mashinasidan omon saqlab qololmagan.

Inson qadrini ulug‘lash, har bir fuqaro, ayniqsa, xotin-qizlar imkoniyatlarini yuzaga chiqarish uchun barcha sharoitlar yaratib berilayotgan bugungi kunda biz o‘tmishdagi yutuqlarimiz qatori ajdodlarimiz boshidan o‘tgan og‘ir pallalarni ham esda tutishimiz lozim, deb o‘ylayman. Ya’ni, bu kunlarga osonlikcha yetib kelingani yo‘q. 

– Samimiy suhbat uchun tashakkur!

O‘zA muxbiri Nazokat Usmonova yozib oldi.