«Olimlik – Alloh nuri tajassum etgan ulug‘ bir martaba. Bu martabadan jamiyatning butun vujudiga ziyo taraladi»[1].

Shavkat MIRZIYoEV,

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

«Kim ilm istab bir yo‘ldan yursa, Alloh uni jannat yo‘llaridan biriga yo‘llab qo‘yadi. Farishtalar ilm tolibi uchun qanotlarini pasaytiradilar. Albatta, olim haqiga osmonlaru yerdagilar, hattoki, suv ostidagi baliqlar ham istig‘for aytadilar».

Hadisdan

Akademik A’zamxo‘jaev Anvar A’zamovich hayot bo‘lganida, 2023 yil 17 fevral kuni roppa-rosa 95 yoshga to‘lar edi. Ustoz Toshkent shahrida 1928 yil 17 fevralda tavallud topib, 1994 yil 19 iyunda vafot etganlar.

Anvar A’zamovich bilan ilmiy, tashkiliy va huquqiy yo‘nalishlarda hamjihatlikda ishlaganmiz. Shuning uchun Ustoz hayoti va faoliyatining o‘zim yaqindan bilgan ayrim jihatlariga muxtasar to‘xtalaman.

Birinchidan, Anvar aka A’zamxo‘jaev haqiqiy o‘zbek ziyolisi edi. Huquqshunos olim bo‘lishlariga qaramay, akademik shoir G‘afur G‘ulom, adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov, taniqli san’atkor Zikir Muhammadjonov kabi turli sohalarning yorqin namoyandalari bilan yaqin do‘st bo‘lgan.

Ustoz 1973 yilda Abu Rayhon Beruniy nomidagi  O‘zbekiston  Davlat mukofoti bilan taqdirlangan. Qolaversa, 1978 yilda “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan  fan  arbobi” faxriy unvoniga sazovor bo‘lganlari ham bejiz emas.  

Ma’lumki, 1989  yil  24  oktyabrda «O‘zbekiston SSR Davlat tili haqida»gi qonun qabul qilingani munosabati bilan uning  qoidalarini  jamiyat  hayotining  hamma tomonlariga  bosqichma-bosqich  joriy  etish  chora-tadbirlari  ko‘zda  tutilgandi. Respublika hukumati ushbu qonunni amalga oshirish bo‘yicha Komissiya tuzgan bo‘lib, o‘sha paytda Toshkent davlat universiteti kafedra mudiri lavozimida ishlagan Anvar A’zamxo‘jaev ushbu Komissiya raisining o‘rinbosarlaridan biri sifatida faoliyat olib borgan.

Ikkinchidan, A.A’zamxo‘jaev yirik huquqshunos olimdir.  U 1949 yilda Toshkent  yuridik  institutini (hozirgi – Toshkent davlat  yuridik  universitetini) tugatgan, 1964 yilda yuridik fanlar doktori ilmiy darajasini yoqlagan, 1966 yilda professor ilmiy unvonini olgan, 1968 yildan esa O‘zbekiston Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi bo‘lgan.

Domla uzoq yillar davlat huquqi,  milliy  davlat  qurilishi  nazariyasi  va  tarixi,  konstitutsiyaviy  hamda ma’muriy huquq sohalarida tadqiqotlar olib bordi. U huquqshunoslik va adliya masalalari bo‘yicha bir qancha darslik va o‘quv-metodik  asarlar  muallifidir. Xususan, A.A’zamxo‘jaevning “O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasining rivojlanishi” (Sh.O‘razaev bilan hammualliflikda; Toshkent, 1957), “O‘zbekiston SSRda ta’lim va taraqqiyot” (Toshkent, 1971) hamda “O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining huquqiy asoslari” (Toshkent, 1993) kitoblari shular jumlasiga kiradi.

Eng muhimi, akademik A.A’zamxo‘jaev o‘zbek ma’muriy huquqining asoschisi hisoblanadi. Atoqli huquqshunos olim bu borada o‘z maktabini yaratgan, ko‘plab shogirdlar yetishtirgan.  

Uchinchidan, akademik A.A’zamxo‘jaev mohir fan tashkilotchisi ham edi. Domlaning o‘zbek  huquqshunoslik  fani ravnaqiga,  yuqori  malakali yurist-olimlar,  amaliyotchi  mutaxassislar tayyorlash ishiga qo‘shgan ulkan hissasi bu fikrimizni yaqqol tasdiqlaydi.

Domla o‘zlari tahsil olgan Toshkent  yuridik  institutida 1952-1955 yillarda o‘qituvchi,  dotsent bo‘lib ishlagan. So‘ngra 1964-1965 yillarda ToshDU (hozirgi – O‘zbekiston Milliy universiteti)  prorektori vazifasini bajaruvchi, 1971-1985 yillarda ushbu Universitet yuridik fakultetining dekani,  1991-1993 yillarda esa Toshkent davlat yuridik instituti rektori lavozimlarida xizmat qilgan.

To‘rtinchidan, Anvar A’zamovichning davlat arbobi maqomidagi faoliyati alohida e’tiborga molikdir. Xususan, Ustoz  1965-1966 yillarda O‘zbekiston Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining boshqarma boshlig‘i, 1966-1970 yillarda esa vazir o‘rinbosari bo‘lib ishlagan. Shuningdek, Domla  1970-1971 yillarda O‘zbekiston Adliya vazirining birinchi o‘rinbosari, O‘zbekiston  Fanlar akademiyasi Prezidiumi  a’zosi hamda Fanlar akademiyasi kotibi ham bo‘lgan.

Beshinchidan, Anvar aka faol jamoat arbobi ham edi. Bu o‘rinda, xususan, Domlaning O‘zbekiston Inson  huquqlari  bo‘yicha  milliy qo‘mitasi asoschisi ekanliklarini nazarda tutayapman. Ustoz 1993-1994 yillarda raislik qilgan ushbu Qo‘mita mamlakatimizdagi ayni sohaga ixtisoslashgan va Adliya vazirligida ro‘yxatdan o‘tgan dastlabki nodavlat notijorat tashkiloti edi.

Shuningdek, Ustoz ko‘p yillar “Pravovedenie” jurnali tahrir hay’atining a’zosi bo‘lgan. Bu nufuzli huquqiy jurnal sobiq Ittifoq Oliy ta’lim vazirligining davriy nashri hisoblangan.

Oltinchidan, akademik A.A’zamxo‘jaev sobiq SSSR Konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasining a’zosi bo‘lgan. Konstitutsiyaviy  institutlarning  ahamiyati  har  bir  mamlakatning Konstitutsiyasi bilan belgilanishi ma’lum. Shu ma’noda, Ustoz xorijiy  mamlakatlar  konstitutsiyaviy  huquqi bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borib, bir qator darslik va qo‘llanmalar, turli to‘plamlar ham nashr ettirgan.

Yana bir tarixiy dalil: O‘zbekiston Oliy Sovetining 1990 yil 20 iyundagi qarori bilan Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov  raisligida  davlat  arboblari,  deputatlar, mutaxassislardan  iborat  64  nafar  a’zoni  o‘zida  jamlagan  Konstitutsiyaviy komissiya tuzilgan. Oliy Kengashning 1992 yil 2 iyuldagi qaroriga muvofiq,  ushbu Konstitutsiyaviy komissiyaning 71 nafar a’zodan iborat yangilangan tarkibi tasdiqlangan. Komissiyaning har ikki tarkibida ham Ustoz bilan o‘zaro yaqin hamkorlikda ishlaganmiz.

Konstitutsiyaviy  komissiyaning  1991 yil 12 aprelda bo‘lib o‘tgan birinchi majlisida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi  loyihasini  ishlab  chiqish  bo‘yicha 32 a’zodan iborat Ishchi guruh tuzilgani yodimda. Ana shu ishchi guruh safida ham Domla bilan hamjihatlikda ish olib borganmiz. Anvar aka Asosiy Qonun loyihasining davlat hokimiyatining tashkil etilishiga oid beshinchi bo‘limi, men esa ma’muriy-hududiy va davlat tuzilishiga taaalluqli to‘rtinchi bo‘limini tayyorlashga mas’ul kichik ishchi guruh tarkibida faoliyat yuritganmiz.

Yanada aniq qilib aytganda, akademik A.A’zamxo‘jaev O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi  loyihasini  ishlab  chiqish  bo‘yicha ishchi  guruh  tomonidan  belgilangan  dasturning bajarilishiga rahbarlik qilgan va bu ish ustidan nazorat olib borgan. Shu ma’noda, 1992 yilda qabul qilingan Asosiy qonunimizning ishlab chiqilishiga Anvar A’zamovich katta hissa qo‘shgan va Domlaning bu boradagi ilmiy-amaliy tajribasi hozirgi konstitutsiyaviy islohot jarayonlarida ham alohida ahamiyat kasb etadi.

Xulosa o‘rnida Anvar A’zamovich o‘z qobig‘iga o‘ralashib qolishdan qochadigan, aksincha, sobiq Ittifoq doirasidagi ko‘plab mashhur huquqshunos olimlar bilan yaqin hamkorlik qilgan do‘stparvar va bag‘rikeng inson bo‘lganlarini ta’kidlamoqchiman. Domla nafaqat mamlakatimiz, balki Markaziy Osiyo mintaqasi davlatlari uchun ham malakali yuristlar tayyorlash ishiga munosib hissa qo‘shganlar.

Domla nihoyatda oilaparvar zot, shogirdlariga g‘amxo‘r va talabchan ustoz edi. So‘ngi suhbatlarimizdan birida: “birgina afsusim bor: ma’muriy huquq bo‘yicha darslik nashr ettira olmaganim armon bo‘lib qoldi”, degandilar. Bugun Anvar A’zamovichning ko‘plab salohiyatli shogirdlari Ustozning ana shu armonini ro‘yobga chiqarmoqda va umid qilamizki, bundan Domlaning ham ruhlari shod bo‘lmoqda.

Akmal Saidov,

akademik,

yuridik fanlar doktori

OMQP kutubxonasi

«O‘zbekiston adabiyoti va san'ati» gazetasining 2023 yil 17 fevral kungi 6-soni

Oʼzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi

[1] Шавкат Мирзиёев. Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегияси. Тўлдирилган иккинчи нашри. – Тошкент: “O’zbekiston” нашриёти, 2022. – Б.39.