20-iyun – Butunjahon qochoqlar kuni

Har yili 20-iyun kuni jahon hamjamiyati 2000-yilda BMT Bosh Assambleyasi (55/76-rezolyutsiya) tomonidan tasdiqlangan Butunjahon qochoqlar kunini (World Refugee Day) nishonlaydi.

Qochoqlarning huquqlari 1951-yil 28-iyulda Jenevada qabul qilingan Qochoqlar maqomi to‘g‘risidagi konvensiyada belgilangan. Konvensiya qochoq maqomi beriladigan umumiy asoslarni belgilaydi.

Qochoqlar bilan bog‘liq muammolar juda jiddiy bo‘lishi mumkin. Bu ko‘pincha odamlarni asosiy huquqlaridan mahrum etadi va ularning jamiyat hayotida to‘laqonli ishtirok etishiga va jamiyat hayotiga hissa qo‘shishiga to‘sqinlik qiladi. Qochoqlar huquqlarining cheklanishi insonning ta’lim olish, sog‘liqni saqlash, rasmiy bandlik, mulkiy huquqlar, erkin harakatlanish va boshqa huquqlardan foydalanish imkoniyatlariga ta’sir qilishi mumkin.

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida qayd etilganidek, har bir inson o‘zi va oilasining salomatligi hamda farovonligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan hayot darajasiga ega bo‘lish huquqiga ega. Biroq, ba’zan turli sabablarga ko‘ra, davlat o‘z fuqarolariga qulay sharoitlarni yarata olmaydi va inson o‘z vatanini tark etishga majbur bo‘ladi. Butunjahon qochoqlar kuni ana shunday insonlarga g‘amxo‘rlik ko‘rsatishga bag‘ishlangan.

Shu kuni turli tashkilotlar tomonidan qochoqlar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga yordam berish uchun ma’rifiy va xayriya tadbirlari o‘tkaziladi. Bu borada huquqiy maslahatlar beriladi, shuningdek, qochoqlarga insonparvarlik yordami ko‘rsatiladi.

Qochoqlar va majburiy ko‘chganlar o‘z mamlakatlaridan irqiy, diniy mansubligi, fuqaroligi, siyosiy qarashlari yoki muayyan ijtimoiy guruhga tegishliligi sababli ta’qib qilinishidan asosli qo‘rquv tufayli qochgan hamda qaytib kelolmaydigan yoki qaytishni istamaydigan shaxslar hisoblanadi. Ko‘plab odamlar urushlar, tabiiy ofatlar yoki texnogen falokatlar oqibatida qochoqqa aylanadi.

Bugun zo‘ravonlik har kuni yuzlab oilalarni o‘z vatanidan qochishga majbur qilayotgan tahlikali dunyoda jahon hamjamiyatining qo‘llab-quvvatlashini ko‘rsatish zarur va xalqaro hamjamiyat ushbu odamlarning og‘ir qismatini yengillashtirish uchun o‘z sa’y-harakatlarini birlashtirmoqda. BMTning Qochoqlar ishlari bo‘yicha Oliy komissari Boshqarmasi 1950-yilda tashkil etilgan bo‘lib, hozirgi kunda ushbu vazifani hal qilish uchun harakat qilayotgan markaziy xalqaro agentlikdir.

Mazkur Boshqarma 2016-yilda mamlakatlar hukumatlarini qochoqlar taqdiri uchun jamoaviy sa’y-harakatlar va mas’uliyatni bo‘lishish zarurligi to‘g‘risidagi petitsiyaga imzo chekish bo‘yicha #WithRefugees tashabbusini boshladi. Petitsiya hukumatlarni qochoqlarning bolalariga ta’lim olish imkoniyatini, qochoqlarning oilalariga yashash uchun xavfsiz joyni ta’minlashga, shuningdek, har bir qochoqga ish joyi yoki yangi ko‘nikmalar egallash imkoniyatini berishga chaqiradi.

BMT Bosh Assambleyasi 2018-yil 17-dekabrda BMT Qochoqlar bo‘yicha Oliy komissari Boshqarmasi rahbarligida a’zo davlatlar, xalqaro tashkilotlar, qochoqlar, fuqarolik jamiyati, xususiy sektor va ekspertlar bilan ikki yillik keng ko‘lamli maslahatlashuvlardan so‘ng Qochoqlar to‘g‘risidagi global shartnomani tasdiqladi. Ushbu Qochoqlar to‘g‘risidagi global shartnoma xalqaro hamkorliksiz qochoqlar muammolarini barqaror hal qilish mumkin emasligini tan olgan holda, mas’uliyatni yanada aniqroq va teng taqsimlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

Global shartnoma hukumatlar, xalqaro tashkilotlar va boshqa manfaatdor tomonlarga qabul qiluvchi hamjamiyatlar zarur yordamni olishi va qochoqlar samarali hayot kechirishi uchun reja taqdim etadi. Bu dunyoning qochoqlar bilan bog‘liq vaziyatlarga munosabatini o‘zgartirish uchun noyob imkoniyat bo‘lib, bu ham qochoqlarga, ham ularni qabul qilgan jamoalarga foyda keltiradi.

Qochoqlar to‘g‘risidagi global shartnomaning to‘rtta asosiy maqsadi bor. Bular quyidagilardan iborat:

·     qabul qiluvchi mamlakatlarga bosimni kamaytirish;

·     qochoqlarning o‘zini o‘zi ta’minlashini oshirish;

·     tashqi yechimlardan foydalanish imkoniyatini kengaytirish;

·     xavfsiz va munosib qaytish uchun kelib chiqish mamlakatlaridagi sharoitlarni saqlab qolish.

Qochoqlar bo‘yicha global shartnoma zo‘ravonlik bilan ko‘chirishni BMTning 2030-yilgacha bo‘lgan kun tartibi tamoyili bilan bog‘laydi. Ya’ni, barqaror rivojlanishga erishishda "hech kimni ortda qoldirmaslik" kerak.

Ushbu Shartnoma qochoqlar va ko‘p sonli qochoqlarning harakatlanishi yoki qochoqlar bilan bog‘liq vaziyatlarning cho‘zilib ketishi natijasida ta’sir ko‘rsatgan mamlakatlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha xalqaro choralarni kuchaytirish uchun tarixiy imkoniyatdir. Shartnoma xalqaro huquq me’yorlariga, jumladan, 1951 yilgi Qochoqlar maqomi to‘g‘risidagi konvensiyaga asoslanadi hamda yuk va mas’uliyatni taqsimlash mexanizmlarini belgilashga qaratilgan.

Bu muammo global va ko‘p tomonlama xarakterga ega. Shunga ko‘ra, uni tahlil qilish yondashuvlari va hal qilish usullari barcha xilma-xil jihatlarni – ommaviy chiqib ketish sabablaridan tortib, odatda qochoqlar muammosi bilan bog‘liq kutilmaganda yuzaga keladigan turli xil vaziyatlarda zarur javob choralarini ishlab chiqishgacha, oldini olish choralaridan tortib, favqulodda yordam ko‘rsatish va qochoqlarning repatriatsiyasi va integratsiyasiga ko‘maklashish chora-tadbirlarigacha hisobga olishi zarur.

Qochoqlar oqimi oldini olishning ham, ular bilan bog‘liq muammolarni hal qilishning ham zaruriy sharti inson huquqlarini hurmat qilishdir. Binobarin, qochoqlar muammosi murakkab va ko‘p qirrali.

Inson huquqlari sohasidagi xalqaro huquqni bilish uni hal qilish, shu jumladan qochoqlar, boshpana izlovchi shaxslar va ularning himoyasi bilan bog‘liq ko‘plab masalalarni aniq hal qilish bo‘yicha faoliyatga samarali yordam berishi mumkin. Qochoqlar muammosining turli jihatlarini hal qilish zaruriyatiga duch kelgan shaxslar qochoqlarni himoya qilish bo‘yicha o‘z ishlarida doimo inson huquqlari sohasidagi xalqaro-huquqiy me’yorlarga tayanishlari kerak.

Urushdan keyingi yangi sharoitlarda qochoqlar maqomiga yuridik ta’rif berish zarurati munosabati bilan qabul qilingan Qochoqlar maqomi to‘g‘risidagi 1951 yilgi konvensiya va Qochoqlar maqomiga taalluqli 1967 yilgi protokol qochoq maqomini belgilash tartiblari va mezonlarini mustahkamlagan asosiy hujjatlar hisoblanadi.

Ayniqsa, qochoqlarning zaif guruhlari – ayollar va bolalardir. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyada (1989-yil) qochoq bolalarga "munosib himoya va gumanitar yordam" ko‘rsatish ko‘zda tutilgan (22-modda). Qochoqlarning katta qismi ayollardir. Boshpana mamlakatlarida ular ko‘pincha jismoniy zo‘ravonlik va jinsiy zo‘ravonlik qurboni bo‘lishadi.

Qochoqlar aksariyat hollarda chet elliklarning eng himoyasiz va zaif qatlamlaridan biri sifatida irqchilik, ksenofobiya va nafratning asosiy nishoniga aylanadi. Afsuski, ba’zi mamlakatlarda olib borilayotgan siyosiy munozaralarda qochoqlar masalasi boshqa turdagi chet elliklar – xususan, boshpana izlovchilar, iqtisodiy muhojirlar, vaqtinchalik ishchilar va migrantlar bilan birga umumiy bir guruh sifatida ko‘rilmoqda.

Bu holat esa mavjud muammolarga yuzaki va biryoqlama yondashuvga olib kelmoqda. Shu tarzdagi aralash va noaniq yondashuv natijasida bir nechta salbiy oqibatlar yuzaga chiqmoqda.

Birinchidan, xalqaro huquqda mustahkamlangan asosiy prinsiplar – ya’ni, qochoqlarni himoya qilish va ularni zo‘ravonlik yoki ta’qib xavfi mavjud bo‘lgan hududlarga majburan qaytarishni taqiqlovchi “non-refoulement” tamoyili – tobora ko‘proq buzilmoqda. Ayrim hukumatlar xavfsizlikni ta’minlash bahonasida ushbu asosiy gumanitar majburiyatlardan chekinmoqda.

Ikkinchidan, qochoqlarga nisbatan nafaqat bepisandlik, balki ochiqdan ochiq dushmanlik kayfiyati ortib bormoqda. Ularga qarshi sodir etilayotgan zo‘ravonlik harakatlari, kamsitish va jismoniy tajovuz holatlari ko‘plab davlatlarda keskin ko‘paymoqda. Bu holat fuqarolik tinchligiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Uchinchidan, qochoqlik inqirozi tobora ko‘proq siyosiy manipulyatsiya vositasiga aylanmoqda. Ularning ahvoli endi gumanitar inqiroz doirasida emas, balki immigratsiya siyosati kontekstida, xavfsizlik va ijtimoiy barqarorlik bilan bog‘liq xavf sifatida talqin qilinmoqda. Natijada qochoqlarga nisbatan insonparvar yondashuv o‘z o‘rnini siyosiy manfaatlarga asoslangan repressiv yondashuvga bo‘shatib bermoqda. Bu esa immigratsiya va boshpana siyosatlari o‘rtasidagi aniq farqlarni yo‘qqa chiqarmoqda.

Shunday qilib, zamonaviy dunyoda qochoqlar masalasi murakkab, ko‘p qatlamli muammo bo‘lib qolmoqda. Uni hal etishda siyosiy emas, avvalo insoniy va xalqaro huquqiy nuqtayi nazardan yondashuv muhimdir.

Qochoqlar muammosi bugungi kunda xalqaro hamjamiyat oldida turgan eng jiddiy va murakkab chaqiriqlardan biriga aylandi. Dunyoda millionlab insonlar o‘z vatanini tark etishga majbur bo‘layotgani, nafaqat ularning shaxsiy fojeasi, balki mintaqaviy va global barqarorlik uchun ham xavf tug‘dirmoqda. Shu bois, yangi qochoqlar oqimining oldini olish va mavjud muammolarni tag-tomiri bilan hal etish – zamonaviy xalqaro siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi lozim.

Bunda, fikrimizcha, qochoqlik muammosini chuqur tahlil qilish va uni keltirib chiqarayotgan omillarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Chunki har qanday barqaror va uzoq muddatli yechim, birinchi navbatda, sabablarni bartaraf etishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.

Agar qochoqlarning asosiy sababi qashshoqlik va iqtisodiy imkoniyatlarning yetishmasligi bo‘lsa, bu holatda xalqaro hamkorlik orqali rivojlanish dasturlarini yo‘lga qo‘yish, texnik va moliyaviy yordam ko‘rsatish, ish o‘rinlarini yaratishga xizmat qiluvchi loyihalarni amalga oshirish muhim strategik yechim bo‘la oladi. Bunday yondashuv aholi yashash sharoitlarini yaxshilashga, ularning o‘z yurtida qolish istagini oshirishga yordam beradi.

Mabodo asosiy omillar inson huquqlarining tizimli buzilishi bo‘lsa, u holda xalqaro hamjamiyat BMTning inson huquqlari bo‘yicha mexanizmlari doirasida faol harakat qilishi zarur.

Bu doirada holatni doimiy monitoring qilish, tegishli davlatlarga nisbatan siyosiy bosim o‘tkazish, buzilish holatlarini qoralash, shuningdek, mustaqil ekspertlar – maxsus ma’ruzachilar tayinlab, ular orqali vaziyatni tahlil qilish va aniq tavsiyalar ishlab chiqish kabi choralar muhimdir. Bu, o‘z navbatida, hukumatlarni xalqaro majburiyatlariga sodiq qolishga undaydi.

Agar qochoqlik zo‘ravonlik, qurolli mojarolar yoki fuqarolik urushlari bilan bog‘liq bo‘lsa, unda asosiy e’tibor nizolarning oldini olishga, ya’ni preventiv diplomatiyani kuchaytirishga qaratilishi kerak. Mojarolarni bartaraf etishda vositachilik institutlarini qo‘llab-quvvatlash, tomonlar o‘rtasida tinchlik muzokaralarini tashkil etish, shuningdek, qurolli nizolar davomida xalqaro gumanitar huquq normalariga amal qilinishini ta’minlash dolzarb vazifadir.

Shuni ham aytish joizki, qochoqlar muammosini hal qilishda yagona universal yechim yo‘q. Har bir holat o‘ziga xos kontekstga ega bo‘lib, kompleks yondashuvni talab qiladi. Eng muhimi, xalqaro hamjamiyat ushbu masalaga befarq bo‘lmasligi, qochoqlarga yordam berish bilan birga, ularning vatanida qolib yashashi uchun munosib sharoitlar yaratishga intilishi lozim.

Xulosa qilib aytganda, qochoqlar muammosi nafaqat alohida davlatlar, balki butun xalqaro hamjamiyatning birgalikdagi harakatini talab qiladigan murakkab va ko‘p qirrali masaladir. Ushbu muammoga yechim izlashda faqat oqibatlarni emas, balki ularning ildizidagi sabablarni aniqlash va bartaraf etishga qaratilgan kompleks yondashuv muhim o‘rin tutadi. Qochoqlikning sabablari – qashshoqlik, inson huquqlari buzilishi yoki zo‘ravonlik va mojarolar bo‘lishidan qat’i nazar, har bir holatga individual va tizimli yondashuv zarur.

Xalqaro hamjamiyat bu borada nafaqat gumanitar yordam ko‘rsatishi, balki barqaror taraqqiyot, inson huquqlarini himoya qilish va tinchlikni ta’minlash yo‘lida uzluksiz choralar ko‘rishi lozim. Eng asosiysi, qochoqlarga insoniylik bilan yondashish, ularning huquq va erkinliklarini hurmat qilish, ularni siyosiy manipulyatsiya vositasiga aylantirmaslik har qanday xalqaro siyosatning ustuvor tamoyili bo‘lishi kerak. Faqat shundagina qochoqlik inqiroziga barham berish yo‘lida real natijalarga erishish mumkin bo‘ladi.

Iqbol ABDUMAJIDOV,

Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi

Milliy markazning Inson huquqlari sohasida

xalqaro hamkorlik bo‘limi boshlig‘i