O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
Qabul qilinganining 27 yilligiga

Mamlakatimizda 2017 yil 7 fevralda “2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasi” tasdiqlandi va izchil amalga oshirilmoqda. Prezidentimizning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan ushbu dasturilamal hujjat davlat va jamiyatni rivojlantirishning mutlaqo yangi bosqichini boshlab berdi.

Harakatlar strategiyasi Konstitutsiyani takomillashtirish uchun asos bo'ldi. Bunda Asosiy qonun Harakatlar strategiyasida belgilab berilgan demokratik islohotlarni amalga oshirishning konstitutsiyaviy poydevori sifatida xizmat qilishiga alohida e'tibor qaratildi.

Keyingi davrda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga 7 marotaba printsipial o'zgartirishlar kiritildi.

Birinchi o'zgartirish: 2017 yil 6 aprelda Konstitutsiyaning 7 ta moddasiga kiritilgan tuzatishlarda:

birinchidan, fuqarolarning  huquq  va erkinliklarini  ishonchli  himoya  qilish  kafolatlarini  kengaytirish;

ikkinchidan, odil sudlovga erishish darajasini, sud ish yurituvining samaradorligi va sifatini oshirish;

uchinchidan, nomzodlarni  tanlash  va  sud`yalar  lavozimlariga  tayinlash  tizimini yanada takomillashtirish – sud-huquq  sohasida  olib  borilayotgan islohotlarning muhim yo'nalishlari sifatida mustahkamlab qo'yildi.

Mazkur konstitutsiyaviy o'zgartishlar sud tizimini boshqarishdagi bir-birini takrorlovchi funktsiyalarni bartaraf etishga hamda yagona sud amaliyotini shakllantirishga xizmat qilishi bilan muhim ahamiyatga ega bo'ldi.

Shu maqsadda  Konstitutsiyaning  80,  81,  83,  93, 107,  110,  111-moddalariga  tegishli  o'zgartishlar  va  qo'shimcha  kiritildi.  Ushbu tuzatishlarga muvofiq, Oliy xo'jalik sudi va Oliy sud fuqarolik, jinoiy, ma'muriy va iqtisodiy sud ishi yurituvi sohasidagi sud hokimiyatining yagona oliy organiga – O'zbekiston Respublikasi Oliy sudiga birlashtirildi.

Konstitutsiyaga sud hokimiyatining faoliyatini tubdan  yaxshilashga, nufuzini oshirishga, sudlar tuzilishini takomillashtirishga  hamda  sud`yalarni  tanlash  va  lavozimlarga tayinlash tizimini demokratlashtirishga qaratilgan o'zgartish hamda  qo'shimchalarning kiritilishi  fuqarolar  va  tadbirkorlik sub'ektlari  huquqlari,  erkinliklari,  qonuniy  manfaatlari  sudda  ishonchli himoya qilinishini ta'minlash, mamlakatda qonun ustuvorligini, qonuniylikni mustahkamlashning muhim omiliga aylandi.

Ikkinchi o'zgartirish: 2017 yil 31 mayda Konstitutsiyaning  4  ta  moddasiga  o'zgartish  va  qo'shimchalar  kiritildi.

Asosiy qonunimizning 80  va  93-moddalariga  kiritilgan o'zgartishlarga ko'ra, O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi O'zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi etib qayta tashkil etilganligi va u o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot  berishi  hamda  Qo'mitaning  raisi  va  rais  o'rinbosarlari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimnomasiga  binoan  lavozimga  tayinlanishi  hamda  lavozimidan ozod qilinishi belgilandi.

Konstitutsiyaning 108-moddasiga kiritilgan tuzatishlarga  muvofiq, Konstitutsiyaviy sud O'zbekiston Respublikasi  Prezidentining  taqdimiga  binoan  Oliy  Majlis Senati  tomonidan  Sud`yalar oliy kengashi tavsiya etgan shaxslar orasidan, Qoraqalpog'iston Respublikasining vakilini qo'shgan holda  saylanadigan bo'ldi. 

Konstitutsiyaning 108 va 109-moddalariga kiritilgan  tuzatishlarda Konstitutsiyaviy  qonunlarning,  xalqaro  shartnomalarni  ratifikatsiya qilish to'g'risidagi qonunlarning imzolanguniga qadar Konstitutsiyaga muvofiqligini tekshirish, Oliy  sudning  muayyan  ishda  qo'llanilishi lozim bo'lgan normativ-huquqiy hujjatlarning  Konstitutsiyaga muvofiqligi to'g'risida sudlar tashabbusi bilan  kiritilgan  murojaatlarini  ko'rib chiqish,  shuningdek,  har yili  Oliy Majlis palatalariga va O'zbekiston  Respublikasi Prezidentiga mamlakatdagi konstitutsiyaviy qonuniylikning holati to'g'risida axborot taqdim etish borasidagi Konstitutsiyaviy sudning vakolatlarini kengaytirish nazarda tutildi.

Ushbu konstitutsiyaviy yangiliklarning  hayotga  tatbiq  etilishi  davlatimizda sudlov tizimini yanada takomillashtirish, Konstitutsiyaviy sud faoliyatining samaradorligini oshirish, fuqarolarning huquq hamda erkinliklari ishonchli himoyasini  ta'minlashga  xizmat  qilmoqda.  Shu  bilan  birga, sudyalar va  sud tizimi  xodimlarini  ijtimoiy  rag'batlantirishni  yuqori  darajaga ko'tardi.

Uchinchi o'zgartirish:  2017  yil  29 avgustda Konstitutsiyaning 99-moddasidagi  «shuningdek shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan» degan so'zlar chiqarib tashlandi. Konstitutsiyaning 99-moddasiga o'zgartirish kiritish orqali Toshkent shahri tumanlarida xalq deputatlari Kengashlarini tashkil etishning konstitutsiyaviy asosi mustahkamlab qo'yildi.

Konstitutsiyaning 102-moddasiga ham uchta o'zgartirish kiritildi. Ya'ni, Toshkent  shahri tarkibidagi 11 ta tumanning barchasida xalq deputatlari Kengashlari tashkil  etilishi  munosabati  bilan Konstitutsiyaning  102-moddasida  tuman  va  shahar  hokimlarini  tayinlash  va lavozimidan ozod qilishning yagona tartibi o'rnatildi.

Ushbu konstitutsiyaviy o'zgartirishlar, avvalambor, poytaxt  jamoatchiligiga  Toshkent  shahridagi  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy-huquqiy  islohotlarni  amalga  oshirishdagi  ishtiroki va  rolini  kuchaytirish,  tumanlarni rivojlantirishga  o'z  hissasini  qo'shish imkonini bermoqda.

Shu bilan birga, mahalliy byudjetni shakllantirish va ijro etish, hududlarni rivojlantirishning  ustuvor  dasturlarini  amalga  oshirish, tumanlarning bosh planlari va qurilish  qoidalari,  mahalliy  soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarning miqdorini belgilash, qonun hujjatlariga muvofiq ular bo'yicha imtiyozlar berish ustidan nazorat qilish mexanizmi o'rnatilishini ta'minlamoqda.

To'rtinchi o'zgartirish:  2018 yil 15 oktyabrda Konstitutsiyaning 105-moddasi birinchi qismidagi "ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini" degan so'zlar "raisni (oqsoqolni)" degan so'zlar bilan almashtirildi.

Beshinchi o'zgartirish:  2019 yil 18 fevralda Konstitutsiyaning 80-moddasi 7-bandidagi va 93-moddasi birinchi qismining 24-bandidagi "Milliy" degan so'z "Davlat" degan so'z bilan almashtirildi.

Oltinchi o'zgartirish:  2019 yil 5 martda Konstitutsiyaning 3 ta moddasiga o'zgartirishlar kiritildi. Bu o'zgartishlarga muvofiq, endilikda Prezident O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirining O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi ma'qullaganidan keyin kiritilgan taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a'zolarini tasdiqlaydi va lavozimlaridan ozod qiladi.

Yettinchi o'zgartirish:  2019 yil 4 sentyabrda Konstitutsiyaning 2 ta moddasiga o'zgartirishlar kiritildi. Shunga muvofiq, sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas.

Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan, shuningdek og'ir va o'ta og'ir jinoyatlar sodir etganligi uchun sudning hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylovda ishtirok etmaydi. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita cheklashga yo'l qo'yilmaydi.

Xulosa qilib aytganda, Konstitutsiyamiz mustaqillik yillarida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-huquqiy hayotning barcha sohalarida izchil va bosqichma-bosqich, uzviy va tizimli ravishda amalga oshirilayotgan keng qamrovli demokratik islohotlarning mustahkam yuridik manbai hamda asosiy huquqiy kafolatidir.

Huquqiy davlatchilik sari intilgan har qanday demokratik jamiyatda Konstitutsiya ustuvor ahamiyat kasb etadi. Binobarin, Konstitutsiya insoniyatning ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish va tashkil etish borasida kashf etgan eng muhim yutuqlaridan biridir.

Konstitutsiya o'z-o'zicha, ya'ni alohida, jamiyatdan ajralgan holda mavjud bo'lishi mumkin emas. Demakki, Konstitutsiyani dogma, ya'ni qotib qolgan qoidalar yig'indisi deb bo'lmaydi.

Konstitutsiya – dinamik hujjat. Ya'ni, u hayot jo'shqinligi va o'zgarishlarini o'zida aks etiradi. Shu ma'noda, Harakatlar strategiyasi yangi O'zbekistonning yangi konstitutsiyaviy qiyofasiga asos bo'lib xizmat qildi va xizmat qilmoqda.

Akmal Saidov,
Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi
Milliy markazi direktori