Бу дунёда яратилган қонун ва қоидалар одамлар учун мустаҳкам бир ҳимоя бўлиб, ҳар бир кишининг ўз фикрини эмин-эркин ифода қилиши, ўз ҳақ-ҳуқуқларини талаб этиши, ҳамманинг тенглигини таъминлаб, бурч ва масъулиятларининг бажаришида бамисоли қалқон бўлиб хизмат қилади.

Ўзбекистон Республикасининг Конституцияга кўра, барча фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг, давлат ва жамиятнинг қонуний манфаатлари, ҳуқуқлари ва эркинликларига путур етказмасликлари шарт. Барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий ке­либ чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдир.

Миранда ҳуқуқлари қандай ва улар нима учун муҳим?

Бу иборани сон-саноқсиз марта эшитган бўлишингиз мумкин: "Сиз жим туришга ҳақлисиз”. Бу аслида Миранда ҳуқуқларини биринчи қатори, холос. Шахс суд қарори туфайли жим туриш ҳуқуқидан кўпроғига эга бўлиб, унинг аҳамияти ҳақида ушбу мақолада батафсил маълумот берилади.

“Қоида”га кўра, агар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходими шахсни ҳибсга олса ва сўроқ қилмоқчи бўлса, унга қуйидагиларни тушунтириши керак: “Сиз жим туришга ҳақлисиз. Сиз айтган ҳар қандай нарса судда сизга қарши ишлатилиши мумкин ва қўлланилади. Сиз адвокат олиш ҳуқуқига эгасиз. Агар адвокат олиш имконияти бўлмаса, сизга адвокат берилади. Мен сизга айтган ҳуқуқларингизни тушуняпсизми? Шу ҳуқуқларни ҳисобга олиб, мен билан гаплашмоқчимисиз?” Булар шахснинг Миранда ҳуқуқлари бўлиб, у шахсни ўз-ўзини айблашдан ҳимояланиш ҳуқуқи ва агар сўроқ қилинса, адвокатга бўлган ҳуқуқи. 

Миранда ҳуқуқлари бўйича бир қатор фарқлар мавжуд. Баъзи талабларга кўра, сўроқдан олдин ёки сўроқ пайтида жим бўлиш ҳуқуқи қўлланилиши ва адвокат иштирок этиш ҳуқуқини қўллаши мумкинлиги ва шахснинг адвокати ҳозир бўлгунга қадар сўроқ тўхтатилиши кераклигини айтиши керак.

Баъзи юрисдикцияларда кенг тарқалган қўшимча: “сизга ўқилган ҳуқуқларингизни тушунасизми ёки йўқми” деб сўралади. Гумонланувчи сўроқ бошланишидан олдин ўз ҳуқуқларини тушунишини тасдиқлаши керак, чунки судлар сукунатни Миранданинг огоҳлантиришини тушуниш деб талқин қилмайди.

Шахсга Миранда ҳуқуқлари тушунтирилиши учун иккита талаб бажарилиши керак: шахс ҳибсда бўлиши ва сўроқ остида бўлиши керак.

Миранда тарихи

1963 йилда Айбланувчи Эрнесто Миранда бир аёлни ўғирлаш, зўрлаш ва талон-торож қилишда айбланган ва полиция сўроқ пайтида ўз жиноятларини тан олган, бу вақтда Мирандани ҳимоя қилиш учун адвокат иштирок этмаган. Кейинчалик адвокатларнинг айтишича, полиция унга адвокатни сақлаб қолиш ҳуқуқи ва ўзини ўзи айбламаслик ҳуқуқи ҳақида аниқ маълумот бермаган.

Миранда ҳақиқатан ҳам иқрорнома ёзган ва у ўзининг қонуний ҳуқуқларидан тўлиқ хабардор эканлигини айтган, аммо унинг адвокатлари унинг ҳуқуқлари унга аниқ тушунтирилмаганлигини таъкидлаган. Улар сўроқ пайтида унга босим ўтказилаётганини, судда унинг айбига иқрор бўлиши мумкин эмаслигини таъкидлаган.

Иш АҚШ Олий судига юборилган ва 1966 йилда улар Аризона штатининг қарорини бекор қилиб, Миранданинг тан олишидан жиноий судда фойдаланиш мумкин эмаслигини эълон қилган. Бош судья Эрл Уорреннинг фикрига кўра, судланувчилар полиция томонидан сўроқ қилинса, уларнинг ҳуқуқлари тўғрисида аниқ маълумот олишларини таъминлаш учун полиция тартиб-қоидаларини баён қилади.

Шунда судья қуйидагиларни алоҳида таъкидлайди: "Ҳар қандай сўроқдан олдин, шахс жим туриш ҳуқуқига эга эканлиги, у айтган ҳар қандай баёнот унга қарши далил сифатида ишлатилиши мумкинлиги ва у ҳозир жим туриш ҳуқуқига эга эканлиги ҳақида огоҳлантирилиши керак.  Айбланувчи ушбу ҳуқуқларни амалга оширишдан воз кечиши мумкин, агар воз кечиш ихтиёрий равишда, била туриб ва ​​онгли равишда амалга оширилса”.

Бу қоиданинг муҳимлиги нимада!? 

Ҳибсда сақланаётган одамни аввалига Миранда қоидаларига риоя қилмасдан сўроқ қилиниши, шахснинг айтганлари беихтиёр ҳисобланади ва ҳеч қандай жиноий ишда унга қарши қўлланилмайди. Шахснинг беихтиёр айтганлари натижасида топилган ҳар қандай далил ишдан четлаштирилади ва судга тақдим этилмайди. Бундай жиноий ишнинг натижаси буткул ўзгариши мумкин.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 27-моддасига мувофиқ, ҳибсга олишга, қамоққа олишга ва қамоқда сақлашга фақат суднинг қарорига кўра йўл қўйилади.

Шахсни ушлаш чоғида унга тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари ва ушлаб турилиши асослари тушунтирилиши шарт.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, мамлакатимизда сўнги йилларда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муҳим масала сифатида қаралмоқда, буни янги таҳрирдаги Конституцияда бошқа муҳим ўзгаришлар қатори Миранда қоидаларини ҳам киритилганлигидан ҳам билиш мумкин. 

Жасур Очилов, 

Термиз туманлараро иқтисодий судининг раиси 

ЎзА