Парламентлар демократик бошқарув тизимида муҳим роль ўйнайди, фуқаролар манфаатларини ҳимоя қилишни таъминлайди, ижро этувчи ҳокимият устидан назоратни амалга оширади ва қонунчилик функцияларини амалга оширади. Кучайиб бораётган глобал қутблашув, давлат институтларига ишончнинг пасайиши, шунингдек, сўз эркинлиги ва парламент мустақиллигига босим кучайиб бораётган бир шароитда, парламентларнинг ролини қайта кўриб чиқиш ва мустаҳкамлаш масаласи айниқса долзарб бўлиб қолмоқда.
Шу нуқтаи назардан, ҳар йили 30 июнда нишонланадиган Халқаро парламентаризм куни нафақат рамзий, балки амалий аҳамият касб этади. У парламентларнинг демократик ўзгаришларнинг асосий таянчи сифатидаги ролини таъкидлайди ва айни пайтда долзарб муаммоларни муҳокама қилиш, институтсионал ислоҳотларни илгари суриш ва XXI асрнинг сиёсий-ижтимоий воқеликларига мос келадиган вакилликнинг инновацион моделларини ишлаб чиқиш учун глобал платформа бўлиб хизмат қилади.
Замонавий парламентлар ички тартибга солиш институтлари доирасидан чиқиб, иқлим ўзгариши, рақамли трансформация, миграция инқирозлари, жамоат саломатлигини таъминлаш ва инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш каби трансмиллий муаммоларни ҳал қилишда иштирок этувчи глобал сиёсий-ҳуқуқий архитектуранинг фаол иштирокчиларига айланмоқда. Шу нуқтаи назардан, парламент дипломатияси, транспарентлик ва инклюзивлик янгича мазмун касб этмоқда.
БМТнинг расмий материалларида таъкидланганидек, "кучли парламентлар демократиянинг асоси ҳисобланади," чунки айнан улар "халқ фикрини акс эттиради, қонунлар қабул қилади ва ҳукуматлардан ҳисобот талаб қилади." БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш 2018 йил 30 июнь - Халқаро парламентаризм куни муносабати билан йўллаган табригида "Парламентлар демократиянинг таянчи, инсон ҳуқуқларининг муҳим ҳимоячиси, маҳаллий ва глобал масалалар ўртасида боғловчи бўғин бўлиши мумкин. Улар қонунчилик ва бюджет ечимлари орқали Барқарор ривожланиш мақсадларига эришишга катта ҳисса қўшиши мумкин."
2025 йил апрель ойида Ўзбекистон пойтахти илк бор Марказий Осиё учун тарихий аҳамиятга эга бўлган Парламентлараро Иттифоқнинг 150-юбилей Ассамблеясига мезбонлик қилди. "Ижтимоий ривожланиш ва адолат йўлида парламент ҳаракатлари" мавзусида ўтказилган форумда 130 га яқин мамлакатдан 1400 га яқин делегат, жумладан 100 дан ортиқ миллий парламентлар спикерлари ва уларнинг ўринбосарлари иштирок этди.
Ассамблеяни очар экан, Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев тадбирнинг аҳамияти ва иштирок кўламини таъкидлади: “Сиз халқларни мустаҳкам дўстлик билан боғлайдиган мустаҳкам кўприксиз. Сизлар оддий одамларнинг дарду ташвишлари, муаммоларини ҳис қила оладиган, керак бўлса, уларни минтақавий ва халқаро миқёсга олиб чиқиб, самарали ечимини топадиган қудратли кучсиз.” Давлат раҳбари Парламентлараро иттифоқда иштирок этиш демократик ислоҳотлар ва парламент ваколатларини кенгайтириш борасидаги саъй-ҳаракатларга ишончни акс эттиришини таъкидлади, шунингдек, парламентларнинг тинчликпарварлик, ижтимоий ривожланиш ва адолатни таъминлашнинг асосий механизми сифатидаги ролига ишонч билдирди.
Халқаро парламентаризм кунини таъсис этиш
Байрам санаси - 30 июнь рамзий маънога эга: айнан шу куни 1889 йилда Парламентлараро иттифоқ ташкил этилган бўлиб, қонун чиқарувчи органлар ўртасидаги уюшган халқаро ҳамкорлик ва замонавий парламент дипломатиясининг шаклланишига асос солинган.
Халқаро парламентаризм кунининг таъсис этилиши Парламентлараро иттифоқнинг 130 йиллиги муносабати билан унинг ташаббуси билан қабул қилинган БМТ Бош Ассамблеясининг 2018 йил 22 майдаги А/РЕС/72/278-сонли резолюциясига бориб тақалади. Икки пацифист - британиялик Уилям Кремер ва франциялик Фредерик Пасси томонидан асос солинган Парламентлараро иттифоқ дастлаб тинч ҳакамлик ва мулоқот майдони сифатида ўйланган эди. Вақт ўтиши билан у парламент дипломатияси ва инклюзивликнинг ноёб глобал платформасига айланди. Совуқ уруш ва мустамлакачиликдан кейинги тинчлик шароитида Парламентлараро Иттифоқ бетарафликни сақлаб қолди ва қарама-қарши блоклар ўртасидаги мулоқот учун камдан-кам учрайдиган майдонга, кейинчалик эса парламентлар ва БМТ тузилмалари ўртасидаги боғловчи бўғинга айланди.
Бугунги кунда Парламентлараро иттифоқ 181 та миллий ва 15 та минтақавий парламентни бирлаштирган бўлиб, парламент дипломатияси, гендер тенгликни илгари суриш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва барқарор ривожланишга кўмаклашиш соҳасида марказий институт ҳисобланади. Парламентлараро иттифоқ Бош котиби Мартин Чунгонгнинг сўзларига кўра, "бугунги дунё талабларига жавоб бериш учун замонавий парламентлар сезиларли даражада ривожланиши керак."
Ушбу куннинг эълон қилиниши парламентларнинг халқ ҳокимиятчилиги, демократия ва парламент назорати институтлари сифатидаги тарихий ва замонавий ролининг ҳуқуқий эътирофи бўлди. Парламентлараро иттифоқ парламент дипломатияси амалиётини шакллантириш, инклюзивлик, тенглик ва шаффофликни рағбатлантириш, шунингдек, халқаро миқёсда қонун устуворлиги тамойилларини қарор топтиришда муҳим роль ўйнади.
72/278-сонли резолюция нафақат тарихий санани абадийлаштирди, балки унга замонавий аҳамият ҳам берди. У миллий қонун чиқарувчи органларнинг ҳисобдорликни таъминлаш, шаффофликни ошириш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, қонун устуворлиги тамойилига риоя этиш, шунингдек, 2030 йилгача бўлган Барқарор ривожланиш кун тартиби доирасида давлатларнинг халқаро мажбуриятларини амалга оширишдаги марказий ролини алоҳида таъкидлади.
Тарихий-ҳуқуқий нуқтаи назардан, Халқаро парламентаризм кунини таъсис этишни парламентаризмнинг демократия ва ҳуқуқий давлатни ривожлантиришдаги аҳамиятини глобал тан олишни институтсионаллаштириш акти сифатида кўриб чиқиш лозим. Бундан ташқари, резолюция парламентларнинг миллий режалар ва стратегияларни амалга оширишга қўшган ҳиссасини, шунингдек, уларнинг халқаро шартномалар бажарилишини назорат қилиш масъулиятини белгилаб берди, бу эса миллий, минтақавий ва глобал бошқарув тизимида парламентларнинг ҳуқуқий мақомини мустаҳкамлайди.
Халқаро парламентаризм кунининг асосий вазифалари ва устувор йўналишлари
Халқаро парламентаризм куни парламент тараққиётини рағбатлантиришнинг институтсионал механизми, институтсионал ўз-ўзини таҳлил қилиш ва қонун ижодкорлиги ва парламент назорати соҳасидаги трансмиллий мулоқот учун туртки вазифасини бажаради. Унинг асосий вазифаси миллий парламентларни ўз фаолиятини танқидий кўриб чиқишга, шу жумладан унинг самарадорлигини баҳолашга, шунингдек, универсал демократик стандартлар контекстида инклюзивлик ва шаффофликни рағбатлантиришга қаратилган халқаро ташаббусларда фаол иштирок этишга сафарбар этишдан иборат.
Парламентлараро иттифоқ ва БМТнинг таҳлилий маърузаларига кўра, Парламентаризм куни доирасида илгари сурилаётган асосий вазифалар ва устувор йўналишлар қуйидагилардан иборат:
биринчидан, парламент фаолиятининг ҳисобдорлиги ва шаффофлигини мустаҳкамлаш, шу жумладан фуқаролар олдида ҳисобот бериш механизмларини ишлаб чиқиш;
иккинчидан, хотин-қизлар, ёшлар ва аҳолининг заиф қатламларининг парламент тузилмаларида ҳам қонунчилик, ҳам тартиб-қоидалар даражасида иштирокини кенгайтириш;
учинчидан, парламент назорати самарадорлигини ошириш, айниқса давлат дастурлари ва халқаро мажбуриятларнинг бажарилишига нисбатан;
тўртинчидан, қонунчилик экспертизасини, шу жумладан илмий ва экспертлар ҳамжамиятини жалб этиш орқали такомиллаштириш;
бешинчидан, парламент жараёнларининг рақамли трансформацияси, бу ҳам ички тартиб-қоидаларни (шу жумладан электрон овоз бериш ва ҳужжат айланишини), ҳам жамоатчилик билан ўзаро ҳамкорлик шаклларини қамраб олади;
олтинчидан, 2030 йилгача Барқарор ривожланиш кун тартибини амалга оширишда парламентларнинг ҳиссасини институтсионализатсия қилиш, шу жумладан Барқарор ривожланиш мақсадларига (БРМ) эришишни мониторинг қилиш.
Халқаро парламентаризм кунининг долзарблиги, айниқса, демократик бошқарувнинг глобал ўзгаришлари ва инклюзивлик, очиқлик ва ижтимоий адолатга бўлган талабнинг ортиб бориши шароитида янада кучаймоқда.
Халқаро парламентаризм куни доирасида ҳар йили ташкил этиладиган глобал кампанияларнинг мавзулари ва шиорлари белгиланган устуворликларни изчил таъкидлайди ва парламентаризмнинг иқлим, сиёсий, технологик ва демографик каби кўп қиррали замонавий таҳдидларга мослашиш қобилиятини акс эттиради. Сўнгги йиллардаги мисоллар бу йўналишни яққол кўрсатиб беради:
-
2021 йил - "Мен парламентдаги ёшларга "ҳа" дейман!";
-
2022 йил "Парламент демократияси марказида фуқаролар иштироки";
-
2023 йил - "Сайёра учун парламентлар" (экологик барқарорлик);
-
2024 йил - "Парламент дипломатияси: тинчлик ва ўзаро англашув йўлида кўприклар қурамиз."
2025 йилда Халқаро парламентаризм кунининг марказий мавзуси — «Қадам-бақадам гендер тенглигига эришиш» шиори билан гендер тенглигига эришиш бўлди, бу глобал парламент кун тартибида тенг вакиллик масаласининг устуворлигини кўрсатади. Парламентлараро Иттифоқ ва БМТ-Аёллар ҳамкорлигида йўлга қўйилган «Гендер тенглигига эришиш: ҳаракатма-ҳаракат» номли кампания Пекин декларацияси ва Ҳаракатлар платформасининг 30 йиллигига бағишланди. Кампанияда айтилишича, айниқса айрим давлатларда гендер вакиллиги соҳасидаги тараққиёт секинлашаётган ёки ҳатто орқага кетиша ҳолатларида кечиктирмасдан, изчил ва тизимли ҳаракатларни амалга ошириш зарурати таъкидланади. Кампания материалларида қайд этилганидек, «Энди сўздан амалга ўтиш вақти келди. Ҳар бир қадам муҳим аҳамиятга эга».
Халқаро парламентаризм куни нафақат рамзий, балки миллий парламентлар ичидаги тизимли ислоҳотларни рағбатлантириш, шунингдек, тенглик, иштирок ва барқарор ривожланиш тамойиллари асосида халқаро парламент ҳамкорлигини мустаҳкамлашга қаратилган меъёрий восита сифатида ҳам аҳамият касб этмоқда.
Замонавий парламентаризм: гендер ўлчови
Эришилган тараққиётга қарамасдан, сиёсий вакиллик соҳасидаги тузилмавий тенгсизлик ҳозирги парламентаризм учун энг долзарб чақириқлардан бири бўлиб қолмоқда. Парламентлараро Иттифоқ маълумотларига кўра, 2025 йил бошида дунёнинг миллий парламентларидаги аёллар сони умумий депутатларнинг учдан бир қисмидан камини ташкил этади. Бундай номутаносиблик нафақат ҳокимиятга тенг имконият билан киришга, балки қонун чиқарувчи органларнинг кун тартибига ҳам таъсир кўрсатади — жумладан, гендер зўравонлигининг олдини олиш, репродуктив саломатликни муҳофаза қилиш, бандлик ва ижтимоий адолат соҳасида тенг имкониятларни таъминлаш каби муҳим масалаларда ҳам.
«БМТ-Аёллар» ҳисоботида таъкидланганидек, «Ҳокимиятда аёлларнинг тенг вакиллигисиз адолатли ва барқарор демократик тизимни таъминлаб бўлмайди». Шу нуқтаи назардан, гендер тенглиги нафақат ижтимоий адолатнинг таркибий қисми, балки инклюзив, барқарор ва легитим парламент институтларининг тузилмавий асоси сифатида ҳам қаралади.
Бу масала Тошкентда ўтказилган Парламентлараро Иттифоқнинг 150-юбилей Ассамблеяси доирасида алоҳида аҳамият касб этди. Ушбу тадбирда расман «Гендер тенглигига эришиш: ҳаракатма-ҳаракат» номли парламент кампанияси ишга туширилди. Кампания учта стратегик устуворлик асосида амалга оширилмоқда:
- Парламент тузилмасининг барча даражаларида қарор қабул қилишда тенг иштирокни таъминлаш;
- Парламентларни тенг шарт-шароитлар ва қўллаб-қувватлаш механизмларига эга гендерга сезгир органларга айлантириш;
- Гендер зўравонлиги ва камситишга қарши тизимли кураш олиб бориш, жумладан, сиёсий босим ва жамоатчилик олдидаги зўравонлик шаклларига қарши туриш.
Бу маънода Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Тошкентдаги Парламентлараро Иттифоқ сессиясида айтган сўзлари алоҳида аҳамиятга эга: «Аёллар ҳуқуқларини мустаҳкам таъминлаш – жамият тараққиётининг асосий шартларидан бири. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, агар иқтисодиётнинг барча соҳаларида аёллар ва эркакларнинг тенг иштироки таъминланса, жаҳон ялпи ички маҳсулоти ҳажми 26 фоизга ошиши мумкин».
Бу ёндашув халқаро ҳамжамият томонидан юксак баҳоланди. Парламентлараро Иттифоқ Президенти Тулия Эксон таъкидлаганидек: «Биз парламентда аёллар сони ортиб бораётганини, шунингдек, ёшларнинг парламент ишларида фаол қатнашишини кузатаяпмиз. Сизнинг мамлакатингиз Президентининг нутқи Тошкент декларациясининг асосини ташкил қилганидан фахрланамиз. Унда Барқарор ривожланиш мақсадлари, ижтимоий адолат, аёллар ва ёшларнинг жамиятдаги роли, гендер тенглиги каби масалаларга алоҳида ўрин берилган».
Парламентлараро Иттифоқ 40 йилдан ортиқ вақт мобайнида сиёсатда аёлларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтиришга қаратилган комплекс чораларни амалга ошириб келмоқда. Ушбу ишлар доирасида асосий механизм сифатида Аёллар-парламент аъзолари форуми алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, тенг иштирокни институционаллаштиришда муҳим рол ўйнади. Асосий ютуқлар қаторига парламент делегацияларида мажбурий гендер таркибини жорий қилиш, тенгликни илгари суришда эркакларни ҳам иттифоқчи сифатида жалб қилиш, шунингдек, аёлларни қамраб олмаган делегацияларга қарши санкцион механизмларни қўллаш киради.
Парламентлараро Иттифоқнинг Бош котиби Мартин Чунгонга таъкидлаганидек: «Ҳозирги парламентлар бугунги дунёнинг талабларига жавоб бериш учун тубдан ривожланиши керак». Унинг қайд этишича, изчил инклюзив сиёсат туфайли, Парламентлараро Иттифоқ тадбирларида аёлларнинг иштироки 11–12 фоиздан қарийб 38 фоизгача ошди.
Парламентлараро Иттифоқ ўз фаолиятида БМТ Хавфсизлик Кенгашининг 1325 (2000) ва 2250 (2015) сонли резолюцияларига ҳам фаол равишда таянади. Ушбу ҳужжатларда аёллар ва ёшларни тинчлик, хавфсизлик ва тикланиш жараёнларига жалб қилишнинг муҳимлиги таъкидланади. Гендерга сезгир парламентаризм жамоатчилик ишончини мустаҳкамлаш, зўравонликнинг олдини олиш ва низолардан кейинги жамиятларни қайта тиклашнинг асосий омили сифатида қаралади.
Парламент тизимида гендер тенглигини илгари суриш демократик трансформация ва институционал барқарорликнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Аёлларнинг вакиллигини ошириш ҳокимиятнинг легитимлигини мустаҳкамлайди, турли ижтимоий гуруҳларнинг манфаатларини кенгроқ ҳисобга олишга ёрдам беради ва сифат жиҳатдан мувозанатли қонунчилик кун тартибини таъминлайди.
Халқаро парламентаризм куни: барқарор ривожланиш ва глобал мулоқот катализатори
Халқаро парламентаризм куни — якунларни чиқариш, парламент ҳисоботдорлигини таъминлаш, халқаро мулоқотни чуқурлаштириш ва глобал кун тартиби устуворликларини илгари суриш учун универсал платформа вазифасини бажаради. Бу кун парламентларнинг демократик бошқарув ва барқарор ривожланишдаги марказий ролини эътироф қилишнинг рамзи ҳисобланади.
Парламентлараро Иттифоқ — 181 та миллий парламент ва 15 та парламент ассоциациясини бирлаштирган халқаро ташкилот — ушбу санадан замонавий чақириқларга жавоб беришда кучларни бирлаштириш воситаси сифатида фаол фойдаланади. Трансформация жараёнлари чуқурлашаётган, глобал беқарорлик кучаяётган ва давлат институтларига ишонч пасайиб бораётган шароитда парламентлар институционал барқарорлик, инклюзивлик ва ҳисобдорликни таъминловчи асосий субъектларга айланмоқда.
Ҳар йили 30 июнь куни Парламентлараро Иттифоқ кенг миқёсли тадбирларни ташкил этади. Улар жумласига демократия ва парламентаризм ҳолати бўйича таҳлилий маърузаларни чоп этиш, парламентлараро ҳамкорлик доирасида шаклланган энг яхши тажрибаларни йиғиш ва умумлаштириш, шунингдек, иқлим таҳдидлари, рақамли тенгсизлик, сиёсий иштирок чекловлари ва ишонч инқирози каби долзарб муаммоларни муҳокама қилиш киради.
Парламент тизимларида инклюзивлик масаласига алоҳида эътибор қаратилади. Парламентлараро Иттифоқ аёллар, ёшлар ва маргиналлашган гуруҳларнинг қонун чиқарувчи органлардаги вакиллиги даражасини мунтазам равишда мониторинг қилиб боради ва уларнинг иштирокини демократик етукликнинг муҳим кўрсаткичи сифатида таъкидлайди. Шу нуқтаи назардан, қарорларни қабул қилишда тенг имкониятларни таъминлаш, шаффофлик ва ҳисобдорликни мустаҳкамлашга йўналтирилган қонунчилик ташаббуслари ва институционал ислоҳотларни илгари суриш устувор йўналишга айланади.
Экологик кун тартиби ҳам катта аҳамиятга эга: парламентлар Барқарор ривожланиш мақсадлари ва Париж келишуви каби халқаро иқлим мажбуриятларини амалга оширишда тобора фаол иштирок этмоқда. Иқлим стратегияларини амалга оширишга оид қонунчиликни таъминлаш адолатли ва инклюзив “яшил” ўтишнинг зарурий шарти сифатида қаралади.
Халқаро парламентаризм куни парламент дипломатиясини ривожлантириш учун ҳам платформа вазифасини бажаради. Низолар, геосиёсий турбулентлик ва демократик ўтиш шароитида Парламентлараро Иттифоқ турли минтақалар парламентлари ўртасидаги мулоқот, тажриба алмашиш ва ишончни мустаҳкамлашга хизмат қилувчи воситачи ва мувофиқлаштирувчи механизм сифатида фаолият юритади. Бу жараён нафақат демократияни илгари суриш, балки глобал барқарорликни ҳам кучайтиришга хизмат қилади.
Шу муносабат билан Парламентлараро Иттифоқ нафақат мувофиқлаштирувчи, балки меъёрий-таҳлилий, эксперт ва методологик вазифаларды ҳам бажаради ҳамда парламентларнинг ривожланиши учун яхлит стратегияни шакллантиради. Халқаро парламентаризм куни парламентларнинг глобал бошқарув архитектурасидаги ролини кучайтиришнинг самарали механизмидир, шунингдек, уларнинг демократик қадриятларни ва халқаро мажбуриятларни илгари суришдаги масъулиятини қайта кўриб чиқиш учун кучли туртки бўлиб хизмат қилади.
Халқаро парламентаризм куни: миллий ташаббусларни сафарбар этиш платформаси
Халқаро парламентаризм куни Парламентлараро Иттифоқ томонидан парламентларни ривожлантиришнинг устувор йўналишларини илгари суриш ва миллий қонун чиқарувчи органларнинг глобал мақсадларни амалга ошириш йўлидаги саъй-ҳаракатларини бирлаштириш учун стратегик платформа сифатида тобора фаол ишлатилмоқда.
Парламентлараро Иттифоқнинг мувофиқлаштирувчи роли ва ҳамкорларининг фаол кўмаги туфайли 100 дан ортиқ давлат парламентлари ҳар йили 30 июнь кунига бағишланган турли тадбирларни ташкил этади. Ушбу ташаббуслар мазкур санани сиёсий ва институционал маданиятнинг барқарор элементига айлантиришга хизмат қилмоқда.
Бир қанча давлатларда Халқаро парламентаризм куни парламентлар ва фуқаролик жамияти ўртасидаги алоқани мустаҳкамлашга қаратилган кенг кўламли дастурларни амалга ошириш учун бошланғич нуқтага айланиб бормоқда. Улар қаторига аҳолини долзарб кун тартибидаги масалаларды муҳокама қилишга жалб қилиш мақсадида ташкил этилган жамоатчилик эшитувлари ва очиқ парламент сессиялари, замонавий парламентаризмнинг долзарб чақириқларига бағишланган экспертларнинг давра суҳбатлари ва семинарлари, шунингдек, ёшлар учун мўлжалланган парламент симуляциялари, экскурсиялар, маърузалар ва интерактив платформа каби таълим тадбирлари киради.
Экологик ва рақамли йўналишларга алоҳида эътибор қаратилади. Сўнгги йилларда парламентларнинг иқлим масъулияти доирасида дарахтлар экиш ва бошқа акцияларни ўтказиш каби ташаббуслар кенг тарқалмоқда. Шу билан бирга, «парламент хакатонлари» деб номланувчи — IT-ҳамжамиятлари, талабалар ва рақамли технологиялар соҳаси мутахассислари иштирокидаги интерактив сессиялар ҳам амалга оширилмоқда. Ушбу тадбирлар технологиявий инновацияларни қонунчилик фаолиятига татбиқ қилишга, қайтарма алоқа каналларини кенгайтиришга ва парламентларнинг рақамли трансформациясини чуқурлаштиришга хизмат қилмоқда.
Инновацион форматлар, айниқса, Осиё, Африка ва Лотин Америкаси давлатларида жадал ривожланиб бормоқда. Парламент хакатонлари, асосан, ёшлар парламентлари, университетлар ва технология кластерлари билан ҳамкорликда амалга оширилади. Бу ташаббуслар нафақат фуқароларнинг кенг иштирокини таъминлайди, балки рақамли ёндашувларни қонун ижодкорлиги ва парламент мониторинги жараёнларига институционаллаштиришга ҳам ёрдам беради.
Шу тариқа, Халқаро парламентаризм куни рамзий сана чегарасидан чиқиб, институционал янгиланишнинг самарали воситасига айланмоқда. У вакиллик органларига ишончни мустаҳкамлашга, сиёсий инклюзивликни оширишга ва бошқарувга инновацион ёндашувларни жорий қилишга хизмат қилмоқда. Узоқ муддатли истиқболда бундай амалий ишлар иштирок, шаффофлик ва ҳисобдорлик принципларига асосланган барқарор демократик ҳамкорлик моделларини шакллантиради.
Парламент трансформацияси барқарорлик вектори сифатида
Сиёсий қутблашув, рақамли трансформация ва иқлимдан тортиб ижтимоий-иқтисодий таҳдидларгача бўлган глобал хавф-хатарлар кучайиб бораётган шароитда парламентларнинг демократик институт сифатидаги аҳамияти тобора ортиб бормоқда. Шу нуқтаи назардан, Халқаро парламентаризм куни нафақат рамзий, балки парламентларнинг янгиланиши ва халқаро ҳамкорликнинг стратегик платформаси сифатидаги салоҳиятга эга бўлмоқда.
Ушбу куннинг глобал кун тартибидаги ролини ошириш ва уни миллий амалиётларга интеграция қилиш учун қуйидаги йўналишларни ривожлантириш мақсадга мувофиқдир:
Биринчидан, Халқаро парламентаризм кунини миллий даражада институционаллаштириш. Жумладан, уни сиёсий тадбирлар тақвимида расмийлаштириш, уни ўтказиш бўйича парламент режаларини ишлаб чиқиш, парламентлар фаолияти тўғрисида жамоатчиликка мунтазам ҳисобот бериб бориш, тегишли тадбирлар учун мақсадли бюджет маблағларини ажратиш шулар жумласидандир. Бундай амалий ишлар мазкур санани парламент маданияти ва демократик ҳисобдорлик механизмининг барқарор қисмига айлантиришга хизмат қилади.
Иккинчидан, парламент жараёнларида фуқаролар иштирокини кенгайтириш. Буни парламентлар қошидаги маслаҳат кенгашлари, рақамли қайтарма алоқа платформалари, ёшлар парламент симуляциялари, маърифий кампаниялар ва бошқа турдаги жамоатчилик мулоқотлари орқали амалга ошириш мумкин. Қонунчилик кун тартибини шакллантиришда фуқароларнинг фаол иштирокини таъминлаш қабул қилинадиган қарорларнинг легитимлигини оширишга ва парламент институтларига ишончни мустаҳкамлашга хизмат қилади.
Учинчидан, минтақавий ва глобал парламентлараро ташаббусларни рағбатлантириш. Биргаликдаги ассамблеяларни ўтказиш, тематик ишчи гуруҳларни тузиш, илғор қонун ижодкорлиги амалиёти билан алмашиш ва парламент фаолияти учун миллатлараро стандартларни мувофиқлаштириш алоҳида аҳамиятга эга. Бу трансмиллий чақириқларни ҳал қилишда келишилган ёндашувларни ишлаб чиқишга имкон беради ва парламентларнинг глобал бошқарув архитектурасидаги ролини кучайтиради.
Тўртинчидан, парламент фаолиятининг таҳлилий ва методологик асосини ривожлантириш. Парламентларнинг самарадорлиги, шаффофлиги, инклюзивлиги ва ҳисобдорлигини баҳолаш учун ягона индикаторларни ишлаб чиқишни илгари суриш муҳим аҳамиятга эга. Қиёсий тадқиқотларни ўтказиш, мониторинг миссияларида иштирок этиш ҳамда илғор амалий тажрибаларда тизимлаштириш парламентларни модернизация қилиш жараёнларини илмий асосда қўллаб-қувватлаш имконини беради.
Ниҳоят, парламент аъзоларининг мустақиллиги ва хавфсизлиги масалаларига алоҳида эътибор қаратилиши лозим, чунки улар парламент назорати ва қонунчилик фаолиятини амалга оширишнинг ажралмас шарти ҳисобланади. Депутатларни сиёсий босим, таҳдид ва зўравонликдан ҳимоя қилишга қаратилган ҳуқуқий, институционал ва процедуравий кафолатларни кучайтириш қонун устуворлигини, сиёсий плюрализмни ва демократик институтларнинг барқарорлигини таъминлашнинг муҳим элементи сифатида кўрилиши керак.
Шу тариқа, глобал трансформация шароитида парламентларнинг роли ва вазифаларини комплекс қайта кўриб чиқиш институционал мустаҳкамлаш, рақамли янгиланиш, парламентлараро бирдамлик ва демократик мустақиллик кафолатларини бирлаштирадиган тизимли ёндашувни талаб этади.
Парламент келажаги: рамздан ҳаракатга
Халқаро парламентаризм куни — бу шунчаки эсдалик сана эмас, балки парламентларнинг замонавий демократик жамият архитектурасидаги роли ҳақида қайта ўйлаш учун муҳим имкониятдир. Ушбу тадбир инклюзивлик, шаффофлик ва ҳисобдорлик принципларини илгари суриш учун катализатор бўлиб хизмат қилади, бу эса фуқароларнинг парламентларга бўлган ишончини мустаҳкамлайди ва уларнинг тез ўзгарувчи дунёга мослашиш имкониятини оширади.
Парламентлараро Иттифоқнинг Бош котиби Мартин Чунгонг таъкидлаганидек: «Иттифоқнинг вазифаси — ҳар куни камида битта инсон ҳаётига ижобий таъсир кўрсатиш ва бу йўлдаги асосий йўналиш — мулоқот, инклюзивлик ва масъулиятга собит қолишдир».
Рақамли тенгсизликдан то сиёсий парчаланишгача бўлган глобал чақириқлар шароитида айнан парламентлар барқарор, қонуний ва адолатли тараққиётни таъминлашга қодир бўлган асосий институтлар ҳисобланади. Уларнинг XXI аср чақириқларига жавоб бериш қобилияти нафақат ҳуқуқий мандатлар билан, балки жамият билан чуқур алоқаси, ислоҳотларга очиқлиги ва ўзини танқидий баҳолашга тайёрлиги билан ҳам белгиланади.
2025 йилда парламент кунининг асосий урғуси янада долзарб аҳамият касб этади. Гарчи халқаро ҳаракатлар ва ютуқлар мавжуд бўлса-да, сиёсатдаги гендер тенглиги кўплаб давлатлар учун ҳали ҳам амалга ошмаган мақсад бўлиб қолмоқда. «Қадам-бақадам гендер тенглигига эришиш» кампанияси бу шунчаки назарий шиор эмас, балки изчил қонунчилик, институционал ва маданий ўзгаришларни талаб қилувчи амалий стратегия эканини таъкидлайди.
Фақат жинси, ёши, миллати ёки ижтимоий мақомидан қатъи назар, барча фуқароларнинг тенг иштирокини таъминлаш орқалигина парламентлар ҳақиқатан демократик ва ҳаётий аҳамиятга эга институтларга айланади. Уларнинг турли хил жамиятларни акс эттириш, инқирозларга жавоб бериш ва барқарор ечимларни ишлаб чиқиш қобилияти XXI аср парламентаризмининг асосий мезони бўлиб қолади.
Академик, проф. А. Саидов,
Парламентлараро иттифоқ раисининг ўринбосари (2020-2023 йиллар), Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутати
«Халқ сўзи» газетасининг 2025 йил 4 июль кунги 136 (9031)-сони
- Қўшилди: 04.07.2025
- Кўришлар: 702
- Чоп этиш