Ҳар бир давлатнинг иқтисодий юксалиш асосларидан бири – бу интеллектуал ресурслар, яъни инсоннинг интеллектуал фаолияти натижаси ҳисобланади.

2025 йил 8 августдаги «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги  қонунда интеллектуал мулк билан боғлиқ ҳуқуқлар ҳимояси кучайтирилди.   

– Фойдали ва саноатда қўлланиладиган ихтиро, фойдали модель, селекция ютуқлари ва бошқа интеллектуал мулк объектлари яратилишини қўллаб-қувватлаш, билим ва инновацияларга асосланган иқтисодиётни ривожлантириш устувор йўналишлардан бири ҳисобланади, – деди  Сенатнинг Фан, таълим ва соғлиқни сақлаш масалалари қўмитаси раиси Баҳром Абдуллаев. – Олиб борилган ислоҳотлар натижасида мамлакатимизда патент божлари, жумладан, халқаро тизимлар орқали ундириладиган индивидуал бож миқдорлари ўртача 8 баробарга камайтирилди. Ихтиро ва фойдали моделларни муҳофаза қилиш учун кичик тадбиркорлик субъекти, олий таълим ва илмий ташкилотларга 25 фоиз  миқдорида имтиёз берилди.

Натижада 2020 йилга нисбатан 2024 йилда ихтиролар сони 10, фойдали моделлар 160, саноат намуналари 70 фоизга ўсди. Рўйхатдан ўтган интеллектуал мулк объектлари сони эса 2024 йилда 21 минг 985 тани ташкил қилиб, 2023 йилга нисбатан 46 фоизга ошди. 

Янги қонун интеллектуал мулк объектларини яратиш, муаллиф, ижодкор, ихтирочиларни қўллаб-қувватлашга қаратилган. Қонун билан 2024 йилда Ўзбекистон ратификация қилган Товар белгилари бўйича қонунлар тўғрисидаги Сингапур шартномаси (Сингапур, 2006 йил 27 март) қоидаларига мувофиқ товар белгиларини рўйхатдан ўтказишда электрон шаклдаги талабномалар аъзо давлатлар томонидан қабул қилиниши мумкинлиги тўғрисидаги қоида белгиланган. Шу нуқтаи назардан товар белгилари ва бошқа интеллектуал мулк объектларини рўйхатдан ўтказишда электрон шаклдаги ҳужжатларни қабул қилиш тизими орқали соҳага халқаро стандартлар жорий этилади. 

Қонун Президентимизнинг 2021 йил 24 июлдаги “Давлат хизматлари кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш ва аҳолининг давлат хизматларидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони талаблари доирасида ишлаб чиқилди.

Эндиликда интеллектуал мулк эгалари, хусусан, ихтирочилар, дизайнерлар, селекционерлар томонидан яратилган ишланмаларни рўйхатдан ўтказишда айрим қулайликлар берилади. 

Шу пайтгача интеллектуал мулк объектларини рўйхатдан ўтказиш бўйича давлат экспертизаси қарори чиқарилганидан сўнг талабнома берувчи уч ой ичида талабномада ифодаланган объектни рўйхатдан ўтказиш учун давлат божи тўлаши лозим эди. Давлат божини узрли ёки бошқа объектив сабабларга кўра тўлай олмаганлар ҳужжат (патент, гувоҳнома)ни олиш ҳуқуқидан маҳрум бўлган. 2023-2024 йилларда юздан ортиқ талабнома берувчи худди шундай асосга кўра муҳофаза ҳужжатини олмаган.

Шу сабабли, қонун билан давлат божини тўлаш муддати ўтказиб юборилган ҳолатда қўшимча давлат божи эвазига муддатни узайтириш имкони берилди.  

Айтиб ўтиш керакки, 2019 йилдан бугунги кунга қадар интеллектуал мулкка оид 70 дан ортиқ норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаси ишлаб чиқилган бўлиб, ҳозирга қадар шулардан 50 га яқини қабул қилинган. Ушбу қонунларнинг қабул қилиниши натижасида ЖСТнинг ТРИПС битими қоидаларини миллий қонунчилигимизга имплементация қилиш 90 фоизга етказилди.

Амалга оширилган ислоҳотлар халқаро миқёсда ҳам эътироф этилмоқда. АҚШ Савдо вакиллигининг 2024 йил учун эълон қилинган ҳисоботида (Special 301 Report) Ўзбекистон илк бор 24 йил ичида “Интеллектуал мулк ҳуқуқлари етарли ва самарали ҳимоя қилинмайдиган давлатлар” рўйхатидан чиқарилди.

Жаҳон савдо ташкилоти (ЖСТ)нинг ТРИПС битими 61-моддасида интеллектуал мулк ҳуқуқларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгилаш, шунингдек, битимнинг 46-моддасида товар белгисидан ноқонуний равишда фойдаланилган ҳолда ишлаб чиқарилган маҳсулотларни йўқ қилиш назарда тутилган. 

Шундан келиб чиқиб, қонунга кўра, интеллектуал мулк эгаларининг мулкий ҳуқуқларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланди. Муаллифларнинг шахсий номулкий ҳуқуқларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик чоралари кучайтирилди. Бундай интеллектуал мулк объектлари доираси кенгайтирилди. 

Товар белгиси бўйича ишлаб чиқарилган контрафакт маҳсулотлар ҳуқуқбузар ҳисобидан муомаладан олиб қўйилади ва йўқ қилинади.  

Қайд этиш ўринлики, охирги беш йилда тадбиркорлик фаолиятида интеллектуал мулкдан фойдаланиш кўламининг йилдан-йилга ортиб бориши, мамлакатда халқаро бренд ва дастурий таъминотлар кўпайиши интеллектуал мулкнинг ҳуқуқий ҳимоясини янада кучайтиришни тақозо қилди. Мисол учун, 2022 йилда 13 минг интеллектуал мулк объекти рўйхатдан ўтган бўлса, 2023 йилда 15 минг, 2024 йилда 21 мингдан зиёдни ташкил этган. Хорижий корхоналар томонидан Ўзбекистонда интеллектуал мулк объектларини рўйхатдан ўтказиш кўпайди ва уларнинг 80 фоиздан ортиғи брендлар ҳисобланади.

Шу пайтгача қонунчиликда товар белгиси, ихтиро, дастурий таъминотга доир ҳуқуқларни бузганлик учун мавжуд жазо чораларининг енгиллиги ва жиноий жавобгарлик назарда тутилмагани ушбу соҳадаги ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш чораларини самарали амалга ошириш имконини бермаган. Селекция ютуқларига нисбатан маъмурий жавобгарлик умуман белгиланмаган эди. 

Қонуннинг асосий мақсади мана шу муаммоларни бартараф этишга ва миллий қонунчиликни ушбу йўналишдаги халқаро стандартларга тўлиқ мувофиқлаштиришга қаратилган. 

Янги қонун билан муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқларни бузганлик учун маъмурий жарима миқдори оширилди. Жисмоний шахсларга 1,8 миллион сўмдан 11,2 миллион сўмгача (аввал 375 мингдан 3,75 миллион сўмгача эди), мансабдор шахсларга 5,6 миллион сўмдан 18,7 миллион сўмгача этиб белгиланди (аввал 1,8 миллиондан 7,5 миллионгача эди). 

Селекция ютуғига бўлган ҳуқуқни бузганлик учун маъмурий жавобгарлик киритилди. Патентга оид (ихтиро, фойдали модель, саноат намунаси ва селекция ютуғи) ҳуқуқбузарликлар содир этишда фойдаланилган ашёларни мусодара қилиш қўшимча маъмурий жазо чораси сифатида киритилди. 

Адлия органларининг контрафакт товарларни кўздан кечириш ва хатлаш ваколатлари қонундан ўрин олди. 

Қонун мамлакатимизнинг инновацион жиҳатдан юксалишига самарали таъсир кўрсатувчи интеллектуал мулк тизимини такомиллаштириш, жамиятда интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқларга нисбатан ҳурмат ҳиссини шакллантириш ҳамда интеллектуал мулк эгаларининг қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга хизмат қилади.

Эслатиб ўтамиз, мазкур қонун расмий эълон қилинган кун – 2025 йил 9 августдан кучга кирди. Фақат қонуннинг 3-моддаси 1, 2 ва 3-бандлари, 4, 5 ва 6-моддалари ушбу қонун кучга кирган кундан эътиборан уч ой ўтгач амалга киритилади.

Норгул Абдураимова,

ЎзА