Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашнинг Махсус процедуралари инсон ҳуқуқлари бўйича мустақил експертлар бўлиб, улар инсон ҳуқуқлари бўйича тематик ёки мамлакат нуқтаи назаридан ҳисобот бериш ва маслаҳат бериш ваколатига ега. Махсус процедуралар тизими Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг инсон ҳуқуқлари бўйича механизмининг марказий елементи бўлиб, инсоннинг фуқаролик, маданий, иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий соҳалардаги барча ҳуқуқларини қамраб олади. Инсон ҳуқуқлари Кенгаши 2011-йил ўз иши ва фаолиятини қайта кўриб чиқиш доирасида давлатларнинг махсус процедуралар билан ҳамкорлик қилиш мажбуриятини ва махсус процедураларнинг яхлитлиги ва мустақиллигини тасдиқлади. Бундан ташқари, инсон ҳуқуқлари соҳасидаги вазиятларни бартараф етиш учун инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгашнинг салоҳиятини оширишда ҳамкорлик, ошкоралик ва ҳисобдорлик тамойиллари, шунингдек, махсус тартиб-қоидалар тизимининг ўрни тасдиқланди. Аъзо давлатлар БМТ билан ҳамкорлик қилаётган шахсларга, унинг инсон ҳуқуқлари механизмларига ва уларнинг вакилларига нисбатан қатағонларга нисбатан мутлақ норозилигини яна бир бор тасдиқладилар.

Махсус процедуралар алоҳида шахс ("махсус маърузачи" ёки "мустақил експерт" деб аталади) ёки бешта аъзодан ташкил топган ишчи гуруҳ (Бмтнинг ҳар бир минтақавий гуруҳидан бири: Afrika, Осиё, Лотин Америкаси ва Кариб денгизи, Шарқий Европа ва Ғарб давлатлари гуруҳи). Махсус маърузачилар, мустақил експертлар ва ишчи гуруҳ аъзолари инсон ҳуқуқлари бўйича Кенгаш томонидан тайинланади ва ўзларининг шахсий сифатларида ҳаракат қилади. Улар мустақиллик, самарадорлик, баркамоллик ва ҳалолликни, холислик, ҳалоллик ва виждонлилик орқали қўллаб-қувватлашга мажбурдирлар. Улар Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ходими емаслар ва молиявий мукофот олмайдилар.

Мандат егаларининг мустақил мақоми улар учун барча холисликда ўз вазифаларини бажариши учун жуда муҳимдир. Ваколат егасининг маълум бир вазифани бажариши, хоҳ тематик бўлсин, хоҳ мамлакат мандати, кўпи билан олти йил билан чекланади.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари бошқармаси (OHCHR) кўмаги билан махсус ташрифлар амалга оширилмоқда, жумладан, давлатларга хабарлар юбориш орқали кенг тарқалган ва таркибий характерга ега бўлган тахмин қилинган ҳуқуқбузарлик ва алоҳида ҳолатлар бўйича иш олиб бориш, тематик тадқиқотлар олиб бориш ва инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро стандартларни ишлаб чиқишга ҳисса қўшадиган експерт маслаҳатларини чақириш, аҳолининг хабардорлигини ошириш ва тарғибот ишларини олиб бориш ва техник ҳамкорлик бўйича маслаҳатлар бериш.

Махсус процедуралар ҳар йили Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашга ҳисобот беради ва мандатларнинг аксарияти Бош ассамблеяга ҳисобот беради.

Мамлакат ташрифлари

Давлатларнинг таклифига биноан мандат егалари инсон ҳуқуқлари бўйича вазиятни миллий даражада таҳлил қилиш учун мамлакатга ташриф буюрадилар. Баъзи давлатлар Махсус процедураларга "доимий таклифномалар" беришади, бу уларнинг исталган тематик мандат егасидан ташриф буюришга тайёрлигини англатади. 2015 йил 1 январдаги ҳолатга кўра, 109 аъзо давлатлар ва битта аъзо бўлмаган кузатувчи давлат тематик махсус процедураларга доимий таклифни тақдим етишди. Ташрифлар охирида махсус процедуралар ваколатлари егалари ўз хулосалари ва тавсиялари бўйича давлат билан мулоқотга киришадилар ва Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашга ҳисобот тақдим етадилар.

Алоқа

Махсус процедураларнинг аксарияти инсон ҳуқуқларининг бузилиши тўғрисидаги аниқ хабарлар тўғрисида маълумот олади ва давлатлар ва баъзида нодавлат субъектларга тушунтириш ва ҳаракат қилишни сўраб хабарлар (шошилинч мурожаатлар ва бошқа хатлар) юборади. Ваколатли шахслар ҳуқуқий, сиёсат ёки таркибий ўзгаришлар ҳақида маълумот сўраб, кузатувларни тақдим етган ёки тавсиялар бўйича кейинги давлатларга хат юборишлари мумкин.

Йиллик фактлар ва рақамлар юборилган умумий хабарларнинг умумий маълумотлари ва уларга тегишли маълумотларни тақдим етади. Юборилган хабарлар ва олинган жавоблар ҳар навбатдаги сессияда Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашга хабар қилинади.