Ногиронлар ҳуқуқлари бўйича қўмита 2006 йил ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциянинг 34-моддасига мувофиқ ташкил этилган. 2009 йилда ўз фаолиятини бошлаган. Конвенцияга мувофиқ, Қўмитанинг ваколати нафақат давлатларга, балки уларнинг интеграцион бирлашмаларига ҳам тегишлидир.

Қўмита 18 кишидан иборат бўлиб, улар шахсий таркибда ишлайди. Қўмита аъзолари юқори ахлоқий меъёрларга ва Конвенция қамраб олган соҳада тан олинган компетенцияга ва тажрибага эга бўлиши керак.

Қўмитанинг асосий вазифаси - иштирокчи давлатлар биринчи марта Конвенция улар учун кучга киргандан кейин икки йил ичида, сўнгра камида тўрт йилда бир марта, шунингдек Қўмита талабига биноан тақдим этадиган даврий маърузаларни кўриб чиқиш.

Ҳисоботни кўриб чиқиш тартиби бошқа шартнома органларига хос бўлган босқичларни ўз ичига олади: ҳисоботни таҳлил қилиш, саволларнинг дастлабки рўйхатини юбориш, жавоблар олиш, уни манфаатдор давлат вакиллари билан интерфаол суҳбатда кўриб чиқиш.

Текширув натижаларига кўра:    

Қўмита якуний кузатувларни тузади, унда ўзларига мос келадиган таклифлар ва умумий тавсиялар тайёрланади ва уларни давлат ҳисобига юборади. Қўмита, шунингдек, иштирокчи давлатлардан Конвенция қоидаларини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган қўшимча маълумотларни сўраши мумкин.

Қўмита иштирокчи давлатларнинг бошқа иштирокчи давлатлар томонидан Конвенция қоидаларини бузганлиги тўғрисидаги шикоятларини қабул қилмайди ёки кўриб чиқмайди.

Сўнгги йилларда бутун дунёда ногиронлиги бор одамларнинг барчага тенг тенглик, ҳуқуқ ва қадр-қимматга эга бўлишини ҳимоя қилиш ва таъминлашдаги камчиликларни бартараф этишда инқилобий ўзгаришлар рўй берди.

2006 йилда қабул қилинган ва 2008 йилда кучга кирган "Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисида" ги конвенция ногиронликка анъанавий ёндашувдан хайрия ва тиббиётга асосланган ҳуқуққа асосланган ёндашувдан "парадигма ўзгаришини" белгилаб берди.

Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция ногиронларнинг фуқаролик, маданий, иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ҳуқуқларини қамраб олиш, тенглик ва камситмаслик асосида ҳимоя қилиш учун этарли стандартларни таклиф этади. Бу ногиронларнинг ўз жамоаларида мустақил яшаш, танлов қилиш ва жамиятда фаол рол ўйнаш ҳуқуқига эгалигини аниқ кўрсатиб турибди.

Конвенцияга Факултатив Протокол Конвенция билан бир вақтнинг ўзида кучга кирди. У қўмитага қўшимча ваколатлар беради. Қўмита шахсларнинг шикоятларини қабул қилиши ва кўриб чиқиши мумкин, инсон ҳуқуқларининг қўпол ва мунтазам равишда бузилиши ҳолатларида тергов ишларини бошлаши мумкин. Конвенция ва унинг Ихтиёрий протоколи халқаро ҳамжамият томонидан тез ва кенг қўллаб-қувватланди. Уларнинг қабул қилиниши чинакам қамраб олувчи ва умумбашарий инсон ҳуқуқлари тизимига содиқлигининг исботи сифатида олқишланди.

Ногиронлар ҳуқуқлари бўйича қўмита (КРПД) Конвенцияни илгари суриш ва амалга оширишни назорат қилувчи 18 мустақил экспертлардан иборат гуруҳдир. Экспертлар алоҳида давлатлар томонидан тайинланади ва кейинчалик ушбу Конвенцияни ратификация қилган давлатлар томонидан танланади. Барча давлатлар Конвенцияда мустаҳкамланган ҳуқуқлар ҳар бир мамлакатда қандай амалга оширилаётгани тўғрисида мунтазам равишда Қўмитага ҳисобот бериб туришлари шарт. Қўмита, ўз навбатида, ҳар бир ҳисобот асосида келгусида ишлаш учун шарҳ ва таклифларни тайёрлайди. Шарҳда фуқаролик жамияти ташкилотлари ва инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар ҳам иштирок этмоқда.

Қўмита Конвенцияни талқин қилиш учун жавобгардир ва шу мақсадда баъзи моддаларга тушунтиришлар ва кўрсатмалар берадиган умумий изоҳларни нашр этади.

Ногиронларнинг жамиятда иштирок этиш ва уларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик, иқтисодий, сиёсий ва бошқа конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда уларга бошқа фуқаролар билан тенг имкониятлар яратишга қаратилган 80 дан ортиқ қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатларида мустаҳкамланган. "Таълим тўғрисида", "Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида" қонунларда, "Ногиронларнинг ижтимоий таъминоти тўғрисида", "Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида", "Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида", "Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида", "Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида", "Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида", Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси ва бошқалар.

Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда ногиронларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш кучайтирилди: қонун қабул қилинди

2016 йил 26 декабрдаги "Кексалар, ногиронлар ва аҳолининг бошқа ижтимоий заиф қатламларига кўрсатиладиган ижтимоий хизматлар тўғрисида", унда "ижтимоий хизматлар" тушунчаси, ижтимоий хизматлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар рўйхати ва уларни тақдим этишга ваколатли ташкилотлар, давлат органлари, шунингдек, ижтимоий ёрдам хизматларини, маслаҳат хизматларини, уй шароитида хизмат кўрсатишни, кундузги стационарларда (ёки) қисқа муддатли бўлиш учун тақдим этиш шакллари ва турлари. Қонунда ижтимоий хизматларга муҳтож бўлган шахсларни аниқлаш, ижтимоий хизматларнинг индивидуал дастурлари, ушбу соҳада давлат ва жамоат назорати субектлари томонидан амалга оширилишини ташкил этиш тартиби белгиланган.

Ногиронларга тиббий-ижтимоий ёрдамнинг ҳолати, ушбу соҳадаги халқаро стандартларни танқидий ўрганиш асосида 2017 йил 1 декабрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони қабул қилинди.

"Ногиронлиги бўлган одамларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида" ги қарорда ногиронлиги бўлган одамларни қўллаб-қувватлаш тизимини янада такомиллаштириш ва уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш бўйича комплекс чора-тадбирлар дастури тасдиқланган.

Ногиронларнинг долзарб муаммоларини ҳал қилишда нафақат давлатнинг, балки оддий фуқароларнинг иштироки жуда муҳимдир. Шу мақсадда Соғлиқни сақлаш вазирлиги қошидаги ногиронларни қўллаб-қувватлаш жамғармаси яратилмоқда, 2018 йил 1 июндан бошлаб улар тўғрисида кенг қамровли маълумотларни (шахсий маълумотлар, нақд тўловларнинг миқдори ва турлари, чиқарилган техник реабилитация ускуналари, ортопедия ва ортопедия) ўз ичига олган ягона электрон рўйхатга олиш тизими жорий этилди. самарали тиббий ва реабилитация ишларини ташкил қилишни таъминлайдиган маҳсулотлар ва бошқалар).

БМТ Бош ассамблеяси томонидан қабул қилинган ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция

2006 йил 13 декабр ва 2008 йил 3 майда кучга кирган. Конвенция билан бир вақтда унга Факултатив Протокол қабул қилинди ва кучга кирди.

2019 йил август ҳолатига кўра 180 та давлат ва Европа Иттифоқи Конвенцияда иштирок этмоқда. Факултатив баённомада 96 та давлат.

Конвенция кучга кириши билан ногиронларнинг ҳуқуқлари бўйича қўмита (18 киши) - Конвенциянинг бажарилишини назорат қилиш бўйича орган бўлиб, у Конвенцияга аъзо давлатларнинг ҳисоботларини кўриб чиқиш, улар бўйича таклифлар ва умумий тавсиялар бериш ваколатига эга.

Конвенция дунёдаги ногиронларнинг аҳволини таҳлил қилиш асосида қабул қилинди. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ҳисоб-китобларига кўра, бир миллиарддан ортиқ одам ёки дунё аҳолисининг 15 фоизи (дунё аҳолисининг ҳисоб-китобига кўра) бирон бир ногиронлик билан яшайди.

Дунёнинг барча ривожланган мамлакатларида ногиронларнинг умумий сонининг ва айниқса ногирон болалар сонининг кўпайиши (Буюк Британияда 0,12% дан Канадада ногиронларнинг умумий сонининг 18% гача) ногиронликнинг олдини олиш ва болалар ногиронлигининг олдини олиш миллий устувор вазифага айланди. 

Конвенсияда инсон хилма-хиллиги ва инсон қадр-қиммати тамойиллари мужассамлашган. Унинг асосий ғояси ногиронлар камситишсиз барча инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларидан баҳраманд бўлиш имкониятига эга бўлишидир.

Яқин атрофда ногиронларнинг ҳуқуқлари тартибга солинади

“Таълим тўғрисида”, “Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида”, “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида”, “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”, “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”, “Меҳнатни ҳимоя қилиш тўғрисида” ги қонунлар. "Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида", Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси ва бошқалар.

Ногиронларнинг ҳуқуқларини тартибга солувчи миллий қонун ҳужжатларига қуйидагилар киради: "Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида" ги қонун, ногиронларнинг ижтимоий-иқтисодий соҳадаги ҳуқуқларининг тўлиқ доирасини тартибга солади, шунингдек шахслар ҳуқуқларини амалга оширишга оид қонунлар ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар. таълим учун ногиронлиги бўлган; соғлиқни сақлаш ва тиббий ёрдам; бандлик масалалари бўйича; жисмоний тарбия, спорт ва дам олиш; ижтимоий обЪектлар ва хизматлар, транспорт, алоқа ва маълумотлардан фойдаланиш; адолат; давлат ва жамоат ишларида иштирок этиш; ногиронларнинг ҳуқуқларини бузганлик учу
н жавобгарлик.

2017 йил 1 январ ҳолатига кўра, Ўзбекистон Республикасида 650 284 киши ногирон деб тан олинган, улардан 84 908 нафари 16 ёшгача бўлган болалардир. Улар ҳар йили Давлат бюджетидан пенсия ва нафақалар кўринишида 2,5 трлн. Сўм миқдорида тўланади.

Давлат органларининг ваколатлари асосида республика корхоналарида ногиронлар учун 18 555 та квота ажратилган.

Халқ таълими вазирлигининг маълумотларига кўра, жисмоний ва ақлий ногирон болалар 89 махсус ўқув муассасаларида таҳсил олишади.

2018 йилда ногиронларни қўллаб-қувватлаш тизимини янада такомиллаштириш ва уларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш бўйича чора-тадбирлар дастурини амалга оширишга қаратилган бир қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди, хусусан: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ногиронларнинг статистик тизимини такомиллаштириш тўғрисида” ги қарори. 2018 йил 22 мартда қабул қилинган, "Ёлғиз қариялар ва ногиронларнинг парвариши зарур бўлган шахслар рўйхатини тузиш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш тўғрисида", Президентнинг 2018 йил 5 апрелдаги қарори. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 11 июндаги "Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини иш билан таъминлашни рағбатлантиришнинг ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида", Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Протез-ортопедия буюмлари ва техник реабилитация ускуналарини ишлаб чиқаришни ривожлантириш, шунингдек тиббий ва тиббий-техник базасини янада мустаҳкамлаш чора-тадбирлари тўғрисида" ги фармони ижтимоий муассасалар 06.06.2016 йилдаги қарорига биноан 2018-2022 йилларда аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож тоифаларига тиббий-ижтимоий ёрдамни янада чуқурлаштириш ва кенгайтириш бўйича чора-тадбирларни ўз ичига олади.