Наврўз – эзгу орзу-умидлар, яхшиликлар, яшариш, меҳр-мурувват, саховат, янгиланиш айёми. Баҳор нафаси кезиб юрган шу кунларда мамлакатимизнинг барча ҳудудларида ушбу гўзал ва бетакрор айёмга қизғин тайёргарлик кўрилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “2025 йилги Наврўз умумхалқ байрамига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш тўғрисида”ги қарорига мувофиқ, бу йилги Наврўз умумхалқ байрами диёримизда “Қадриятларинг боқий бўлсин, Наврўз!” деган бош ғоя асосида умумхалқ сайллари шаклида юқори савияда кенг нишонланиши белгиланган.

Таниқли олим ва адиб Шомирза Турдимов – бахшичилик, достончилик, миллий қадриятларимиз, маънавий меросимиз, халқ ижодиётининг донишманди. Унинг миллий сўз санъатимиз, меросимизга оид қимматли фикрлари акс эттирилган 200 дан ортиқ илмий-маърифий мақолалари республика ва чет эл нашрларида эълон қилинган. 

Барча бирдек орзиқиб кутадиган Наврўз айёми, унинг ғояси, тарихий илдизлари хусусида атоқли фольклоршунос олим, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти Фольклор бўлими мудири, филология фанлари доктори, профессор Шомирза ТУРДИМОВ билан суҳбатлашдик. 

– Шомирза ака, Наврўзнинг азалий қадриятлар, энг эзгу ғояларни ўзида мужассам этган айём экани кўпроқ қайси тарихий манбаларда, қўлёзмаларда кўзга ташланади?

– Наврўз халқимизнинг борлигини, улуғлигини намоён этувчи, халқ маънавиятининг ибтидосидан келаётган қадимий байрамдир. Асл туғма қадриятлар халқнинг қон хотирасидан ўрин эгаллайди. Наврўз удумлари, қўшиқлари, анъаналари халқимиз ҳаётига шу қадар сингиб кетганки, уни идрок этиш халқни таниш баробарида амалга ошади.

Инсонни, табиатни, жамиятни бир бутунликда англаш, уларнинг тараққий топиши ушбу бутунликнинг уйғунлигида камолот мақомига эришишини уқиш, Наврўз каби байрамлар фалсафаси, мазмун-моҳиятини ташкил этади. Ҳар нафасида ўйинг, сўзинг, амалинг бир-бирига мос тарзда эзгу бўлсин, деб уқтириб келган халқнинг хотираси Наврўз каби байрамларида ҳар йили янгиланиб, англаниб бораверади. 

Наврўз шунчаки тун-кун тенг келган дам эмас. Балки, инсоннинг бутун борлиқ ҳужайралари қон томирида бир тин олиб, қайта уйғонаётган улкан космик қувватни ўз танаси, қалбида ҳис қилиб, унинг ҳаракатга келишига камарбаста бўлиш дами ҳамдир. “Дам шу дамдир, ўзга дамни дам дема”, деб куйлаган бахши ана шу лаҳзалар, онлар, мафтункор баҳор лаззатидан завқу шавққа тўлиб тошган бўлса, не ажаб!

Наврўз қадр куни ҳисобланади. Абу Райҳон Беруний «Бу кун – фаришталар қадрлайдиган кундир, чунки шу куни фаришталар яратилган. Бу кунни пайғамбарлар ҳам қадрлайди, чунки шу куни қуёш яратилган. Бу кунни шоҳлар ҳам қадрлайдилар, чунки бу кун йилнинг биринчи кунидир» деб ёзар экан, ушбу куннинг инсон ҳаётида қанчалар улуғ тутилганига гувоҳлик беради. 

Маҳмуд Қошғарийнинг “Девони луғотит турк”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Носируддин Рабғузийнинг “Қиссаси Рабғузий”, Алишер Навоий асарларида Наврўз билан боғлиқ кўплаб маълумотлар, бадиий талқинлар учрайди. Бу асарларда Наврўз шунчаки тилга олинган эмас. Байрам моҳияти уларда акс этган. Биз ушбу маълумотларни бугунги кун нуқтаи назаридан баҳоламоғимиз керак. Халқ айтадики, “Қадрласанг қадр топасан!” Шунчаки қадрлаш, баҳолаш билан иш битмайди. Уларни турмушимизга, амалларимизга пайванд этишимиз керак бўлади.

– Домла, баҳорнинг ушбу бетакрор айёми энг аввало, она-табиатнинг уйғониши, кун ва туннинг тенглашиши, атроф-борлиқдаги баркамоллик, мукаммаллик билан узвий боғлиқдир. Наврўзнинг халқчил, инсонпарвар, умри бардавом эзгу ғояларини қандай талқин этган, изоҳлаган бўлар эдингиз?

– Аввало, Наврўз кун ва тун тенг келган кундир. Қадимда йил тақвими, яъни фасллар алмашинуви, унинг қутбларини билиш кишилар фаолиятида муҳим аҳамият касб этган. Аждодларимиз қуёш, ой, юлдуз каби осмон ёритқичлари ҳаракатини кузатиб улар ҳақида мукаммал билимга эга бўлганлар. Бу уларнинг кундалик, хўжалик, ижтимоий-сиёсий, маданий ва диний ҳаётида муҳим роль ўйнаган. Аслида Наврўз ҳақидаги мавсумий маросимлар ва қўшиқлар моҳиятида ана шу жараёнлар ҳақидаги тасаввурлар ўз аксини топгандир.

Дунёнинг барча халқларида йилни фаслларга, мавсумларга бўлишнинг ўзига хос тартиби бор. Аввало, кўпчилик халқлар ўртасида икки тартибдаги тақвим амал қилади. Бири – қуёш тақвими, иккинчиси – ой тақвими. Халқимиз ўртасида қадим-қадимдан мана шу иккита тақвим амалиётда кенг қўлланилган. Бу ҳолатнинг туб асослари қуёш билан ер, ҳамда маълум юлдузлар ва ой муносабатига боғлиқ. Фаслларнинг алмашиниб туриши, кундуз ва кечанинг тенг келиши, узун тун ва кун ўлчамлари қамарий тақвим учун мезон саналса, Қамбар ҳамда Ҳулкар юлдузлар туркуми билан ойнинг тўқнаш келиш ҳолатлари тўғал тақвимига таянч, мезон саналади. Бир сўз билан айтганда, халқимиз ана шу тақвимлар асосида кун, ҳафта, ой, фасллар ва йил чегараларини аниқлаган. Об-ҳаво ўзгаришларини олдиндан билиб, хўжалик ишларида керакли тадбирларни амалга оширганлар. 

Янги йилнинг бошланиши, якунини байрам қилганлар. Ўтказилган байрам нафақат одамларнинг кўнгилхушлиги, балки уларнинг тилак-орзулари, табиатга руҳан боғланиб унга қўл-қанот бўлиш истакларини ҳам ифодалаган. Байрам ва маросим тизими шу тахлит қатъий анъанага кирган, аждодлардан авлодларга мерос бўлиб ўтган, ўз замонига мос янгилана борган.

Биз бу қадриятлар мағзини бугунги авлодларга тушунтиришимиз жуда муҳим. Бу маълумотларни фақат факт сифатида қайд этишимиз музей экспонати каби, кўз кўргулик, қувонгулик ҳолат бўлиб қолади. Халқимизнинг бу билимларини замонавий усулларда қайта жонлантирсак, қонимиздаги мудроқ ҳужайралар қайта уйғониб, замонавий ривожланиш оқимига янги тўлқин бўлиб қўшилиши мумкин бўлади.

– Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтининг илмий жамоаси томонидан Наврўз, миллий қадриятларга оид олиб борилаётган тадқиқотлар хусусида ҳам сўзлаб берсангиз.

– Хотиранинг турлари кўп. Биз уни оғзаки ва ёзма хотира, деймиз. Ёзма манбаларда келган маълумотлар ёзма хотирани, халқнинг ёдида сақланиб, аждодлардан авлодларга ўтиб келаётганлари оғзаки хотирани ташкил этади. Одатда, кишилар ёзма манбага кўпроқ ишонади. Унинг ҳақиқатга қанчалик тўғри эканлигини ўйлаб ўтирмайди. Халқ фольклори бетакрор удум-маросимларимиз ҳам оғзаки, айни пайтда, ҳаракатдаги хотира ҳисобланади. Хотиранинг яна бир тури борки, бу қон ёдида турадиган, илмий тилда айтганда, гендан ўтадиган хотирадир. Халқнинг қайси анъаналари, удум-маросимлари, моддий-маънавий мероси ёдига сингишгани кузатилса, улар туғма ва қадимий бўлади.

Ўзбекистон Фанлар академиясининг Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институтининг ходимлари олиб бораётган илмий тадқиқотлар қаторида бевосита халқимизнинг қадимий байрами Наврўз мавзуси ҳам алоҳида тадқиқотлар объекти бўлиб келган ва бу йўналишдаги ишлар изчиллик билан давом этмоқда. Хусусан, институтнинг фольклор бўлими ходимлари томонидан яратилган “Наврўз”, “Наврўз нашидаси”, “Ўзбек мавсумий маросим фольклори” каби китобларни мисол тариқасида келтириш мумкин. 

Айни пайтда илмий ходимларнинг газета, журнал, радио ва телевидениедаги узлуксиз чиқишларида байрам тарихи, халқ ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти кенг ёритиб берилмоқда. 

Бир сўз билан айтганда, Наврўз айёми инсонни, умуман, табиатни мудом янгиланишга, яшаришга ундайдиган, одамлар ўртасида меҳр-садоқат, оқибат, инсонийлик, эзгуликка хайрихоҳлик, поклик, мурувват ва саховатни янада мустаҳкамлашга чорловчи қадимий, бетакрор, суюкли, эзгу хусусиятлари бисёр байрамдир!

– Қизиқарли ва самимий суҳбат учун ташаккур! 

ЎзА мухбири Назокат Усмонова суҳбатлашди.