Президентимиз таъкидлаганларидек: “Ўз моҳият эътиборига кўра ноёб ижтимоий-­сиё­сий­ феномен бўлган жадидлик ғоясининг шаклланиши ва тараққиётига доир дунёнинг бир қатор мамлакатларида кўплаб тадқиқотлар яратилган бўлса-да, ушбу ҳаракат намояндаларининг Марказий Осиё ҳудудида миллий давлатчилик ва минтақавий ўзига хосликни, фуқаролик жамиятининг ривожланишига қўшган улкан ҳиссасини концептуал ва тизимли асосда атрофлича ўрганиш долзарб масала бўлиб қолмоқда”.

Бугунги кунда тараққийпарвар аждодларимизнинг, жумладан жадидларнинг илғор ғоя ва қарашларини тадқиқ этиш, уларнинг миллий давлатчилик ва ҳуқуқ ривожи тўғрисидаги назарий қарашлари билан бирга амалий тажрибаларини ҳам ўрганиш жуда долзарб аҳамиятга эга. Жадид­лар қонун устуворлигини таъминлаш асосида демократик жамият қуришга интилганлар. Биз бугун Янги Ўзбекистон ва Учинчи Ренессансни бунёд этишда, албатта, жадид алломаларимиз қолдирган бой ҳуқуқий меросдан кенгроқ фойдаланишимиз керак.

Жадид боболаримиз зулм ва жаҳолат булутлари қоплаган Она Ватанимиз осмонини маърифат зиёси билан мунаввар этишга, мустабид занжирларини парчалаб, озод ва обод, инсон ҳуқуқлари ҳимояланган, таъбир жоиз бўлса, демократик ҳуқуқий давлат барпо этишга жидду жаҳд қилишган, десак муболаға бўлмайди. Улар мустамлакачиларга қарши мардонавор курашиб, халқ манфаатлари учун азиз жонларини фидо этишган.

Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг: “Агар бизнинг ҳаё­тимиз ҳуррият ва халқ бахт-саодати учун қурбонлик сифатида керак бўлса, биз ўлимни ҳам хурсандчилик билан кутиб оламиз!” деган сўзларида ўз ифодасини топган жадидларга хос шижоат ва ватанпарварлик инсон қадри улуғланган, адолатли, эркин ва обод жами­ят, халқпарвар Янги Ўзбекистонни барпо этишга қаратилган ислоҳотларни амалга оширишда ибрат мактаби бўлиб хизмат қилиши, шубҳасиз.

Жадидларнинг ғоя ва мақсадлари, ҳаёти ва ижоди, маърифий ва сиёсий фаолиятини ўрганиш борасида адабиётшунос, тарихшунослар, файласуфлар ҳамда юрист олимлар қатор тадқиқот ишларини олиб боришган.

Ҳуқуқшунос олимлар қаторида бугунги кунда жадидларнинг давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги қарашларини ўрганаётган олима – юридик фанлар номзоди, доцент Мавлуда Эргашеванинг фаолиятини ҳам алоҳида эътироф этиш мумкин.

Олима қарийб йигирма беш йилдан бери жадидларнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари, мақсад ва маслакларини тадқиқ этиб келаётир. Унинг “Абдурауф Фитрат – буюк ҳуқуқшунос” рисоласи, “Абдурауф Фитратнинг сиёсий ва ҳуқуқий таълимоти”, “Ҳуқуқшунослик, Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ўрганиш” (ҳаммуаллифликда) ўқув-услубий қўлланмаси чоп этилган.

Шунингдек, “Жадидларнинг давлат-­ҳуқу­қий қарашлари”, “Туркистон, Бухоро ва Хива жадид­ларининг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашлари” монографиялари, “Жадидлар томонидан ишлатилган давлат-ҳуқуқий атамалар терминологияси” луғати, “Миллат қайғуси” шеърлар тўплами, халқаро ва маҳаллий илмий журналларда ўнлаб илмий мақолалари, хорижий давлатларда ва мамлакатимизда ўтказилган конференциялар материаллари тўпламларида кўплаб тезислари нашр этилган.

Мавлуда Эргашеванинг Ўзбекис­тон Рес­публикаси Жамоат хавфсизлиги университетида ­яқинда нашр этилган “Туркистон, Бухоро ва Хива жадидларининг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашлари” номли монографияси жадидларнинг давлатчилик ва ҳуқуқ тўғрисидаги қарашлари тизимли, изчил ва холис тадқиқ этилган илмий асар сифатида, айниқса, диққатга сазовор.

Монографияда кўплаб бирламчи архив материалларидан, шу жумладан жадидлар нашр этган газета ва журналлар материалларидан фойдаланилган, ундаги маълумотлар илмий жамоатчилик муҳокамасига илк маротаба тақдим этилган.

“Жадидлар давлат-ҳуқуқий қарашларининг шаклланишига таъсир этган ижтимоий омиллар” деб номланган биринчи бобда жадидларнинг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашлари шаклланиши омили бўлиб хизмат қилган сиё­сий-ҳуқуқий ва ижтимоий шарт-шароитлар, XIX аср охири XX аср бошларида Туркистон, Бухоро ва Хивада давлатчилик, ҳуқуқий тизим масалалари таҳлил қилинган. Туркистон, Бухоро ва Хивадаги ижтимоий-сиё­сий ҳаёт жадидлик ҳаракати пайдо бўлиши ва ривожланишига таъсир кўрсатгани ёритилган. Хусусан, мустамлакачи чор Россияси томонидан олиб борилган сиёсат, ўлканинг хомашё бозорига айлантирилиб, маҳаллий аҳоли аҳволининг оғирлашгани, одамларнинг камситилгани, ҳуқуқ ва эркинлик­лари оёқости қилингани, маданияти ва анъаналари таҳқирлангани тасвирланган.

Муаллиф жадидлар дастуридаги уч йўналишни, биринчидан, янги усул мактаблари тармоғини кенгайтириш; иккинчидан, умидли ёшларни хорижий давлатларга ўқиш учун юбориш; учинчидан, турли маърифий жамиятлар ҳамда зиёлиларнинг кучли партиясини тузишга қаратилган газета ва журналлар чоп этишни тўғри таъкидлаган.

Монографиянинг “Жадидларнинг ҳуқуқий қараш­­лари ва уларнинг моҳияти” номли иккинчи бобида Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Мунаввар қори Абдурашидхонов ва бошқаларнинг давлат фаолиятида адолатни таъминлаш, инсон манфаатларига хизмат қилиш борасидаги қарашлари ўрганилган. Жадидларнинг илм-фанни ривожлантириш, инсоннинг билим олишга бўлган ҳуқуқини амалга ошириш тўғрисидаги фикрлари муҳокама қилинган. Муаллиф инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлиги жадидликнинг бош ғояси деган фикрни илгари сурган.

Шунингдек, монографияда жадидларнинг Конституция ва қонунлар, суд-ҳуқуқ масалалари, оила ҳақидаги ғоялари илмий мушоҳада доирасига тортилган. Муаллиф жадидларнинг ғоялари ҳам ҳисобга олинган Бухоро Конституцияси билан янги таҳрирдаги Ўзбекистон Рес­публикаси Конститут­сияси моҳияти, мазмуни ва айрим нормаларини қиёсий таҳлил қилган.

Китобнинг “Жадидлар сиёсий партиялари­нинг дастурларида давлат-ҳуқуқий масалалар­нинг ишланиши ва ечимлари” деб номланган учинчи бобида “Турк Адами Марказияти”, “Ёш бухороликлар”, “Жадид тараққийпарварлари”, “Ёш хиваликлар”, “Туркистон федералистлари” каби партияларнинг давлат қурилиши, ҳуқуқий тизимни такомиллаштириш, сиёсий-ижтимоий ва маданий ислоҳотчилик ғоялари ёритилган. Бунда жадид партиялари дас­турларида миллий-ҳудудий мухториятга, давлат суверенитетига эришиш, халқни бирлаштириш, ҳуқуқий давлатни қуриш, аҳоли саводхонлигини ошириш, унинг сиёсий ва ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, миллий ҳукуматни ту­зиш, ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ва маданий ислоҳотларни амалга ошириш ғоялари илмий муҳокама қилинган.

Монографиянинг тўртинчи боби “Давлат ва ҳуқуқ ғояларининг жамоат арбоблари томонидан ривожлантирилишининг баъзи масалалари” деб номланган бўлиб, унда миллий мустақил демократик давлат ғояси – жадид ҳуқуқий қарашларининг бош мезони, деган мулоҳаза илгари сурилган. Бунда жадидларнинг ҳарбий қурилиш ва мудофаа ишларини ривож­лантириш, халқлар ўртасида миллий бирлик ва ҳамкорликни кучайтириш, сайловлар ва сиё­сий рақобатни рағбатлантириш каби ғоялари ўрганилган.

Шунингдек, монографияда жадидларнинг инсон қадр-қиммати ва ҳуқуқларини ҳимоя қи­лиш, мустабид тузумга барҳам бериш, мус­тақил демократик давлат қуриш каби мақсадларга эри­шиш учун мамлакатнинг дастлабки қадамлари сифатида, биринчидан, кучли миллий армияни барпо этиш, иккинчидан, демок­ратик сайловларни ташкил қилиш ва ўтказиш зарурлиги тўғрисидаги хулосаларига эътибор қаратилган.

Монографиянинг “Хулоса” қисмида Туркис­тон, Бухоро ва Хива жадидларининг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашларини ўрганиш методо­логиясини бойитишга хизмат қиладиган ҳамда фидойи миллат ходимларининг асарларида, дастурлари­да давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги ғоя­ларнинг ифодаланишига оид муаллифнинг илмий ва амалий хулосалари тақдим этилган.

Китобнинг ҳуқуқшунослик фани учун қуйи­даги муҳим янгиликларини алоҳида кўрсатиб ўтиш мумкин:

– жадид мутафаккирларининг концептуал қараш­лари асосида таълим тизими ривожланишини таъминлаш билан боғлиқ нормаларни конституциявий мустаҳкамлашнинг аҳамияти асосланган;

– жадидлар меросидан аҳоли ўртасида миллий бир­дамлик, ватанга садоқат ва миллий ўзликни мус­таҳкамлаш учун муҳим илмий асос сифатида фойдаланиш зарурлиги таъкидланган;

– жадидларнинг тарихий хотирасини тик­лаш, ­архив материалларини кенг ўрганиш орқали тарихий воқеаларни объектив ва холис ўрганиш бўйича академик доиралар саъй-ҳаракатини янада кучайтириш зарурати асос­лаб берилган.

Хулоса қилиб айтганда, Мавлуда Эргашеванинг “Туркистон, Бухоро ва Хива жадидларининг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашлари” номли китоби жадидлар фаолияти юридик нуқтаи назардан ўрганилган муҳим илмий асар ҳисобланади. Бу каби асарлар халқимизни жадидлар илгари сурган маърифатпарварлик ғоялари билан янада яқинроқ таништиришга, Она Ватан учун азиз жонларини фидо қилган жадид боболаримизнинг хотирасини абадийлаштиришга хизмат қилади. Зеро, давлатимиз раҳбари таъкидлаганлари­дек, “Жадид бобо­ларимиз юртимизни озод этишга, қолоқликдан олиб чиқиб, ҳамма соҳаларни ривож­лантиришга борини бағиш­лаган. Бунинг бадалини ўз жонлари билан тўлаган. Биз бугунги мустақиллик, тинчлик, эркинлик шароитида уларни эслашимиз, эъзоз­лашимиз ҳам қарз, ҳам фарз”.

Акмал САИДОВ, академик

“Жадид” газетасининг 2024 йил 25 октябрдаги 44-сони